داستان دو مرگ در سال های 39 و 93؛ مهوش و پاشایی

تاریخ ایرانی - سرگه بارسقیان: سخنان یوسف اباذری درباره موسیقی و تشییع جنازه مرتضی پاشایی، خواننده جوان پاپ واکنش های زیادی در فضای مجازی برانگیخته است.

این استاد جامعه شناسی در نشست «پدیدار شناسی فرهنگی یک مرگ» که در تالار ابن خلدون دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران برگزار شد، تشییع جنازه مرتضی پاشایی ۳۰ ساله را با مهوش، خواننده کوچه بازاری و هنرپیشه دهه  ۳۰ مقایسه کرد که به گفته او «بعد از اینکه مهوش مرد، بعد از واقعه سال ۳۲ لات ها از مهوش یک تشییع جنازه مفصل کردند...»

مقاله حسن صدر حاج سید جوادی در اطلاعات هفتگی

اباذری به ترانه معروف مهوش اشاره کرده که با نمایاندن اندام خود از مردم می پرسید «این دست کجه؟... این پا کجه؟... این سر کجه؟» و مردم پاسخ می دادند «کی میگه کجه؟...» و اگر مهوش غیر از مادرشوهر، اسم هر کسی را می برد، مردم فریاد می زدند «دشمنته!» و اگر مهوش می گفت: «مادر شوهر!» کافه نشین ها یکصدا می گفتند: «با تو لجه!»

اشاره اباذری به خواننده «کی میگه کجه؟»، «تن چاق» او و دلیل تشییع جنازه بزرگی که بعد از مرگش در سانحه رانندگی در ۲۶ دی ۱۳۳۹ برگزار شد - فارغ از داوری درباره درستی چنین قیاسی بین مهوش و پاشایی - همان سؤالی است که آن زمان ذهن بسیاری را به خود مشغول کرده بود؛ وقتی صد هزار نفر در مراسم شب هفت مهوش جمع شدند، در خیابان های جنوب شرقی شهر تاکسی پیدا نمی شد، هزاران زن و مرد، نوازنده و هنرمند و کلاه مخملی و کلاه نمدی به ابن بابویه رفتند.

حتی دیوارهای گلی ابن بابویه در اثر ازدحام جمعیت ترک برداشت. چنانکه خبرنگار تهران مصور دید، ازدحام جمعیت و کثرت وسایط نقلیه به اندازه ای بود که آمدن از شهر ری به تهران اقلا سه ساعت طول می کشید، بیش از چهل حجله و صد ها دسته گل و شیشه گلاب به خاطر مهوش به ابن بابویه برده شد. سر چهارراهی که او تصادف کرده بود تا شب هفتش هر شب دست های نا شناسی شمع های روشن می گذاشتند. محمد عاصمی، که آن زمان سردبیر مجله «امید ایران» بود روایت می کند «مردم صادق هدایت و بهار را هم این جور تشییع نکردند.»

با این تشییع بزرگ خیلی ها پرسیدند مگر مهوش که بود که چنین باشکوه تجلیل شد؟ چطور خبر مرگ «بت الوات تهران» و «خواننده داش مشدی ها و کلاه مخملی ها و جاهل ها و لات ها و اوباش» تیراژ روزنامه ها را به بیش از ۱۲۰ هزار نسخه رساند که رکوردی در زمانه خود بود؟ درحالی که دیوان بسیاری از شاعران و نشریات روشنفکری، سیاسی و اجتماعی مهم آن زمان روی پیشخوان کتاب و روزنامه فروشی ها باد کرده بود، چرا جزوه های موسوم به کتاب «اسرار زن و مرد به قلم مهوش» به چاپ دهم رسید و انتظار رکوردشکنی برای چاپ های بعدی این شبه کتاب پس از مرگش افزایش یافت؟ از این دست سؤالات آن زمان زیاد پرسیده می شد و پاسخ های قابل تاملی هم به آن دادند که شاید برخی از آن ها پاسخی باشد به سؤالاتی که اباذری پرسیده است.

مهوش 

کشف یک ستاره

مهوش که نام اصلی اش معصومه عزیزی بود سال ۱۲۹۹ در روستای «گوشه» از توابع بروجرد در استان لرستان به دنیا آمد. با وجود تهی دستی پدر و مادرش به مدرسه رفت و در کلاس درس گهگاهی برای همشاگردی ها و یا در جشن های مدرسه آواز می خواند و بعضی اوقات در نمایشنامه های دبستان شرکت می کرد. در کودکی پدرش را از دست داد و همراه با مادر از بروجرد به تهران آمد. در خانه ای که در تهران اجاره کردند، دو زن دیگر هم بودند که در کافه آواز می خواندند و چون معصومه هشت ساله خوب می رقصید و ادا و اطوار در می آورد، او را همراهشان به کافه تهران نو در لاله زار نو بردند. پس از اجرای مهوش، صاحب کافه از مادرش خواست که او را هر شب به آنجا بفرستند و این آغاز ورود این دختر لر فقیر به عرصه هنر بود که هنگام مرگ ۵ دستگاه ساختمان داشت، به ارزش ۴۰ میلیون تومان و جواهرات و ثروت بسیار.

هنوز پانزده سالش نشده بود که برای شرکت در فعالیت های هنری به آبادان رفت و در یک تئا تر غیرمعروف شروع به کار کرد؛ مدتی پس از آن با ستوان یکم شکوری آشنا شد و با او ازدواج کرد که کارشان پس از دو ماه به طلاق کشید اما حاصل این زندگی مشترک کوتاه، دختری بود به نام اشرف که هنگام مرگ مادرش ۱۲ ساله بود. مهوش یک سال بعد از آن از آبادان به تهران آمد و با بهرام حسن زاده آشنا شد که آن زمان در چهارراه حسن آباد کلاس تعلیم موسیقی و آواز داشت و عاقبت آن هم ازدواج بود؛ گرچه سال ها بعد از هم جدا شدند و ثمره آن پسری به نام خسرو بود.

اولین موفقیت حرفه ای مهوش اجرای برنامه در رادیو تهران در روزهای یکشنبه ساعت ۵.۶ بعد از ظهر بود و نخستین ترانه ای که در رادیو تهران خواند «واویلا» نام داشت. معصومه عزیزی در همان اجرای اولش در رادیو اسم هنری مهوش را انتخاب کرد. ۲۵ روز بعد از اجرای اولین ترانه در رادیو تهران، او در کافه آستارا شروع به خوانندگی کرد. این وضع تا شش ماه ادامه داشت تا اینکه رئیس رادیو تهران تغییر کرد و قرار شد از همه خوانندگان رادیو امتحان بگیرند. مهوش در امتحان خوانندگی شرکت نکرد و دیگر نتوانست در رادیو تهران برنامه اجرا کند؛ بنابراین به رادیو نیروی هوایی رفت و با خواندن ترانه های «مینا ناز داره»، «گل بهرام»، «ساغر و پیمانه» و «مهوش جونم» به تدریج کسب شهرت کرد.

مجله تهران مصور در هفتم بهمن ۱۳۳۹ نوشت: «شهرت اصلی مهوش از وقتی شروع شد که در کافه کنتینانتال شروع به اجرای برنامه کرد و تصنیف معروف «کی میگه کجه» را خواند؛ این تصنیف که از ترانه های معروف دماوندی است توسط حسن زاده تنظیم گردید. از آن پس، یعنی پس از خواندن ترانه «کجه»، مهوش به عنوان یک خواننده مورد توجه عوام الناس قرار گرفت.»

مهوش در بسیاری از فیلم های فارسی شرکت کرد. او تنها هنرپیشه ای بود که شرکتش در یک فیلم احتیاجی به سناریو و کارگردان نداشت، چون صاحبان استودیوهای فیلمبرداری با او برای خواندن چند تصنیف و آواز قرارداد می بستند. او بدون اینکه بداند این رقص و آواز در شکم کدام فیلم جا داده خواهد شد، برنامه ای را اجرا می کرد. بعد می دید فیلمی که در یکی از کافه های تهران از او تهیه شده به جای شب نشینی در پلاژ رامسر از سینما سر بر آورده است.

اتفاق عجیب ترانه خوانی مهوش در فیلم های وسترن آمریکایی بود، البته به این سبکی که ایرج مهدیان، خواننده ترانه های عامیانه روایت کرده: «اما جالب ترین اتفاق برای یکی از فیلم های دوبله شده جان وین - بازیگر مشهور سینمای وسترن آمریکا - افتاد. به این ترتیب که وقتی بازیگر آمریکایی در صحنه ای از فیلم وارد یک کافه می شود، ناگهان صحنه قطع و یکی از همان فیلم های آرشیوی مهوش نشان داده می شود! اگر به فیلم های وسترن علاقه مند باشید می دانید که معمولاً در این نوع سینما همیشه یک صحنه کافه گنجانیده می شد و شاید بتوان گفت این تنها نقطه اشتراک فیلم های قدیمی ایرانی با فیلم های وسترن به شمار می رود…» (گفتگو با دویچه وله فارسی)

مهوش

مرگ دلخراش مهوش و یک پرسش

مهوش شامگاه ۲۶ دی ۱۳۳۹ در حال رانندگی با فولکس واگن در خیابان شاه تهران با یک تاکسی تصادف کرد و پس از انتقال به بیمارستان سینا درگذشت و در ابن بابویه به خاک سپرده شد. چنانکه مجله ترقی در سوم بهمن ۱۳۳۹ نوشت: «مهوش در زندگی طرفداران و دوستداران زیادی داشت، به طور کلی تمام هنرمندان برای او اشک ماتم ریختند... قرار است از طرف خوانندگان نیروی هوایی برای او حجله ببندند. دیروز بر سر مزار او تمام هنرپیشگان جمع شده بودند و مراسم سوگواری برپا بود.»

روزنامه «بامشاد» درباره تجلیل فوق العاده مردم از مهوش و اجتماع بی سابقه ای که در مراسم شب هفت او برپا شد، در سرمقاله اش نوشت: «مهوش البته مجتهد جامع الشرایط نبود، زن هیچ یک از وکلا نبود... با هیچ یک از بزرگان نسبتی نداشت، از بام تا شام، روی سجاده غلت نمی زد... بلکه برعکس می می خورد و رقص می کرد. قر می داد، تن و بدن خودش را عرضه می ساخت و شاید هزار و یک کار باصطلاح زشت دیگر که در عرف ما گناه و دریدگی و بی شرمی محسوب می شود انجام می داد، ولی هر چه بود روی تارهای دل مردم می نواخت و قلب مردم را با همه هیجان و التهابش به سوی خود کشیده بود.

مهوش بر خلاف بسیاری از رجال علمی و فرهنگی و سیاسی که حرفشان را مردم نمی فهمند، هر چه می گفت مردم می فهمیدند... یا وقتی مهوش می خواند که این دست کجه؟... این تجلی روح شوخ و پر مزاح یک ملتی بود و مهوش جوابگوی خواست مردمی بود که به دنبال آدمی می گشتند تا از او راست بشنوند... مهوش وعده اضافه حقوق نمی داد. مثل شرکت شین مردم را به امید خانه های مصفا به طاق نمی کوبید. نمی گفت فردا چه کنم، پس فردا چه خواهم کرد... او شعر می خواند.. هر دقیقه هم می خواند و متاع خود را بی کم و کاست هر چه بود عرضه می کرد.»

«بامشاد» در ادامه سرمقاله نوشت: «تجلیل از مهوش، بیشتر از آنکه عده ای را عصبانی کند برعکس باید درس عبرت باشد و باید به جای اینکه اینطور نتیجه بگیریم که «این مردم بی سواد و عامی، برای مرگ یک زن بدکاره، سر و دست شکستند!» باید اینطور استدلال کنیم که مردم، هر قدر هم که بی سواد و عامی باشند... کسانی را که با آن ها بی پرده و راست سر و کار پیدا کنند، دوست دارند و به ایشان عشق می ورزند و در این راه آنقدر پیش می روند که حتی اصول مذهبی خود را ندیده می گیرند و زنان چادر بسر، در مرگ زنی اشک می ریزند و در مراسم هفت زنی شرکت می کنند که در همه عمر از نشان دادن تن و بدن خود ارتزاق می کرد. یک چنین ملتی با این همه احساسات صادقانه نه تنها قابل سرزنش نیست، بلکه لایق احترام است و در برابر این مردم دوست داشتنی، باید سر تعظیم فرود آورد و کوشش کرد که شایسته احترام و توجه آن ها بود... منتهی هر کس، در کار و حرفه خودش!»

«تهران مصور» هم در مطلبی به قلم سپیده (۱۴ بهمن ۱۳۳۹) به نقدهای روشنفکران درباره تجلیل از مهوش حملۀ تندی کرد: «مهوش مرد! همه به او دشنام دادند! همۀ انتلکتوئل ها دماغشان را با دستمال گرفتند تا بوی نام مهوش شامه آن ها را نیازارد. غافل از اینکه در مغز بسیاری از آن ها انباری از لای و لجن پنهان بود. همه این ها مهوش را یک زن بدکاره، یک هنرپیشه مبتذل، یک رقاصه کافه های پست، یک زن بی بها و بی ارج دانستند... دهن به دهن در هر محفلی از او بد گفتند.

مهوش خیلی ساده همانطور که مثل یک قارچ روئیده بود، مثل یک قارچ هم از میان رفت. اما فرق مهوش با دیگر قارچ ها این بود که مسموم نمی کرد!... هرگز دنبال شایعه و جنجال هنری نرفت، برای اثبات بی گناهی خود و «پرستوهای سفر کرده» تصدیق عدم ازاله بکارت در روزنامه ها و مجلات به چاپ نزد. قیافه «هنرمندانه» به خود نگرفت. شاید اگر می خواست می توانست هنرمند شهیر باشد، هر روز از حوادث «آشپزخانه» و «اطاق خوابش» صفحات رنگین و پرآب و تاب تحویل روزنامه ها بدهد. مردم کوچه و بازار او را دوست می داشتند. برای اینکه به آن ها دروغ نگفته بود. برای اینکه بار ها وقتی می خواند «این دست کجه» دستش را کج می کرد و مردم می دیدند که دست او کج است، درحالیکه بار ها مردم دیده و شنیده اند که بزرگان دستشان را دراز کرده اند، قسم خورده اند که دستشان «راست» است. اما در عمل از هر کجی حتی «کفل» کج مهوش هم کج تر بوده است.»

یکی از تندترین نقد ها به مهوش در مجله اطلاعات هفتگی منتشر شد تا جایی که در شماره بعدی خود توضیحی منتشر و از این نوشته اظهار تاسف کرد چرا که «رویه مجله چنین نبوده است، خاصه پس از مرگ کسی کلمات ناصوابی ادا شود» و نقد دکتر حسن صدر حاج سید جوادی را منتشر کرد.

در گزارش اطلاعات هفتگی در شماره ۳۰ دی ۱۳۳۹ آمده بود: «وقتی که خبرنگار همکار من، با یک شوق و ذوقی خبر مرگ «مهوش» را به من می داد پیدا بود که به اهمیت خبری که به دست آورده است ایمان دارد... اما من یکباره از کوره بدر رفتم و گفتم: «چته آقا جان، اینطور آب از لب و لوچه ات سرازیر شده، مثل اینکه نوبر خبر آورده ای! خب مرده که مرده، یک لوطی و رقاص بدنام کمتر!...»

خبرنگار که شغلش خبرنگاری است و روزنامه نویسی را مطابق مد روز فرا گرفته است، از میدان بدر نرفت و گفت: «بلی آقا، صحیح می فرمایید شاید هم به نظر اخلاقیون یک سگ کمتر، یک فاحشه فاسدالاخلاق کمتر، اما همین لوطی و رقاص بدنام شب ها و روز ها و سال ها وقت هزاران هزار مردم وطن ما (که ای بسا در میان آنان از اخلاقیون هم کم نبوده اند) برای شنیدن صدای لوند او و برای آن چیز کجش سر و دست شکسته اند و پول هایی را که به زحمتی به دست می آوردند به مصرف شب زنده داری در پای صحنه های نمایش و آواز او می رساندند!»

صدر حاج سید جوادی در پاسخ خود به این گزارش، مهوش را نه لوطی و رقاص، بلکه با ذوق و با قریحه و هنرمند زمان و جامعه و مورد علاقه مردم توصیف کرد و نوشت: «رقص او، آواز او و بالاخره هنر او را مردم می پسندیدند. چه شما بخواهید و چه نخواهید او هنرمند محبوب اکثریت قابل ملاحظه ای بود. مگر او هنرش را از کجا آورده بود و بالاخره آوازش را از که آموخته بود؟... وقتی شما کج می پسندید و به کج گوش می کنید و به کج چشم می دوزید او چگونه و با چه جراتی می توانست به شما و به شما ها راست نشان دهد؟»

اباذری در گفته های خود موسیقی مرتضی پاشایی را با تعابیری چون «صدای فالش، موسیقی مسخره، شعر مسخره تر» توصیف کرده و در بیان دلیل اقبال مردم به او گفته است: «وقتی می گویند موسیقی را تدریس نکنید، شناخت و سلیقه موسیقی مردم می شود این...» حاج سید جوادی اما در سال ۱۳۳۹ به گونه ای دیگر به تحلیل پدیده مهوش پرداخت: «شما چه چیز را به مهوش ایراد می گیرید و به چه چیز مهوش اعتراض می کنید؟ اگر مهوش خواننده آواز کجه نمی شد مثلا به عقیده شما چه می شد؟ خواننده اوپرا؟ بازیگر کمدی فرانسه؟ کجا، آخر کجا به من بفرمایید. شما در کدام مدرسه موسیقی علمی تعلیم داده اید که مهوش به آن مدرسه نرفته و تحصیل نکرده است؟

شما در کجا ذوق و استعداد و هنر را تربیت کرده اید که مهوش به آنجا نرفته و ذوق و استعداد خود را پرورش نداده است؟ شما کدام آموزشگاه عالی هنرپیشگی تاسیس کرده اید که مهوش به آنجا مراجعه نکرده و هنرپیشه توانا و شایسته ای نشده است و بالاخره شما کدام اوپرا دائر نموده اید و در آن خواننده بوجود آورده اید که مهوش از آن روی گردانیده است! شما تصور می کنید از ذوق و استعداد مهوش امکان نداشت یک هنرمند خوب ساخت؟ شما خیال می کنید اگر مهوش در محیط دیگری پرورش می یافت باز هم خواننده کج می شد؟ بدون شک خیر. اکنون هستند کسانی که ذوق و استعداد و هنر مهوش در نهاد آن ها زبانه می کشد.

از آن ها می توان بزرگترین و بهترین هنرمندان را ساخت اما متاسفانه ناچارند در راهی قدم گذارند که مهوش گذاشت. بفرمایید من به شما نشان بدهم. چندی قبل به هنرمند کوچولویی برخوردم که ذوق و استعداد و حتی به جرات می توانم بگویم نبوغ در نهاد او زبانه می کشید، این هنرمند کوچولو را شاید شما و خوانندگان شما بشناسید، او «گوگوش» است. شاید امروزه ده سال بیشتر نداشته باشد. امروز پاک و معصوم است و استعداد آن را دارد که هنرمند ارجمندی شود اما فردا! فردا چه چیزی خواهد آموخت؟ چه خواهد شد؟ همان چیزهایی را که ما می پسندیم و ما می خواهیم!»

ظهور خوانندگان مردمی

مهوش اینگونه محبوب شد که به گفته صدرالدین الهی، روزنامه نگار، «او توانسته بود بر اعصاب گروه عظیمی از مردم که دنبال موسیقی جدی نبودند، مسلط بشود. این هم از ویژگی های جامعه ای است که می خواهد در هایش را به روی بورژوازی باز کند. زن زیرکی بود و نبض جامعه در دستش بود.» (دویچه وله فارسی)

اتومبیل مهوش پس از تصادف

این پدیده به سبک های دیگری تکرار شد؛ چنانکه «در آغاز این نوع موسیقی، طرف توجه طبقات فقیر و فرودست جامعه بود، اما بتدریج بسیاری از دیگر طبقات اجتماع مانند نویسندگان، شعرا، معلمان و بطور کلی اغلب روشنفکران، از دوستداران این موسیقی شدند. موسیقی های مردمی، اولین بار با خواننده ای بنام مهوش شروع شد، او زن درشت اندامی بود که در کافه های خیابان لاله زار تهران خوانندگی می کرد و به شهرت و محبوبیت عظیمی دست یافت، اما در همان سال ها بر اثر تصادف درگذشت و مراسم تشیع جنازه او پرازدحام ترین تشیع جنازه ای بود که تا آن تاریخ در تهران انجام می گرفت. بعد از او خوانندگان خاکی دیگری مانند آفت و آغاسی به شهرت رسیدند.» (مرتضی حسینی دهکردی، هزار آوا)

مهوش نماینده نسل جدیدی از هنرمندان بود که چنانکه دکتر رحمت مصطفوی، روزنامه نگار، در مقاله ای در نشریه «سپید و سیاه» نوشت، نشان می داد: «دوره ارباب رعیتی شوالیه ها و پرنس و پرنسس ها (شاهزاده ها و شاهزاده خانم ها) گذشته و هنرمندان مردمی محبوب جانشین آن ها گشته اند.» (مهوش و فروغ، مسعود نقره کار)

دو تشییع جنازه بزرگ یکی در سال ۳۹ و دیگری ۹۳ از دو چهره هنری، دو تصویر از جامعه ایران است که پدیده سازی های غافلگیرانه ای می کند؛ هنوز برخی دلایل محبوبیت مهوش فارغ از تفاوت زیادی که زمینه و زمانه موسیقی و شخصیت و اجتماعش با امروز دارد، به کار تحلیل پدیده پاشایی می آید.