چرا خاطرات جلال مفقود شد؟ / سانسور هزاران جمله از آثار جلال آل احمد

خواهر زاده جلال آل احمد می‌گوید نزدیک به نیم قرن پس از مرگ این نویسنده دست نوشته های او پیدا شده است.

او با ادعای این که حدس می زند مفقود شدن این نوشته ها آگاهانه بوده، می گوید ما با منتشر نکردن این کتاب ها، هزاران جمله از جلال را سانسور کرده ایم.

به گزارش ایسنا، محمدحسین دانایی خواهرزاده جلال آل احمد در توضیحی در این باره گفت: بعد از فوت مرحوم جلال آل احمد در سال 1348، مقداری دست نوشته از ایشان باقی ماند که بعضی از آن ها چاپ نشده بود. از اولین تصمیماتی که سیمین دانشور، شمس آل احمد و پرویز داریوش، سه وصی جلال آل احمد، برای از بین نرفتن این دست نوشته ها گرفتند، این بود که سه نسخه از آن ها کپی کنند تا هر نسخه در دست یک وصی در خانه ای امن نگهداری شود.

او ادامه داد: مسؤولیت این کار بر دوش من افتاد که آن موقع جوانی 4-23ساله و دانشجوی دانشگاه تهران بودم. آثار دست نویس را برای تهیه کپی به خانه شمس آل احمد (برادر جلال) در خیابان کاخ آوردیم. او از یکی از رفقایش دستگاه کپی گرفت و به خانه اش آورد. آن جا من پنج - شش ماه، روزی هفت - هشت ساعت از آن دست نوشته ها که 40 -30 جلد کتابچه بودند کپی می گرفتم. دستگاه فتوکپی آن موقع به صورت پوزیتیو، نگاتیو کار می کرد. بعد از تهیه کپی، اصل و یک نسخه کپی را برای سیمین، یک نسخه کپی را برای پرویز داریوش و پوزیتیو و نگاتیوها را برای شمس در جعبه های کاغذ می گذاشتیم و می فرستادیم.

سیمین انکار می کرد، شمس می گفت آن پشت است

دانایی اضافه کرد: بعد شمس آل احمد، آثار منتشر نشده جلال را در نشری به اسم رواق، با سرمایه گذاری خانواده و دوستان چاپ و منتشر کرد. از جمله مهم ترین آن کارها، چاپ سفرنامه های جلال، «سفر روس»، «سفر فرنگ»، «سفر امریکا» و «سفر به ولایت عزرائیل (اسرائیل)»، بود که جلال آن ها را «چهار کعبه» نامیده بود. یکی دیگر از آن کتاب ها «سنگی بر گوری» بود که جلال در آن ماجرای عقیم بودنش را شرح داده که از انتشار آن خیلی حرف درآمد و باعث واکنش های تندی شد. بعد کم کم شمس مریض شد، اختلافاتی هم با سیمین پیش آمد و موضوع پیگیری نشد. بعد هم دیگر از یادها رفت که آثار چاپ نشده دیگری هم در دست نوشته های جلال بوده است. کسانی مثل من هم که موضوع را می دانستیم اگر سؤال می کردیم، سیمین خانم به کلی انکار می کرد و می گفت راجع به جلال هرچه می خواهید بدانید از شمس بپرسید، شمس می گفت آن پشت است و به کتابخانه اش اشاره می کرد، اما بچه هایش می گفتند بارها آن جا را گشته ایم و چیزی پیدا نکرده ایم، پرویز داریوش هم که خیلی زود از کشور خارج شد و بعد هم از دنیا رفت.

مفقود شدنِ آثارِ جلال آگاهانه بود

او همچنین اظهار کرد: ما فکرهای بدی می کردیم و می گفتیم احتمالا کسانی که با این دو خانواده ارتباط داشته اند در موقعیتی این نوشته ها را دزدیده اند و با حرف هایی که به طور ضمنی مطرح می کردیم، باعث رنجش افرادی می شدیم. بعضی هم می گفتند ساواک قبل از انقلاب یا نیروهای امنیتی نوشته ها را برداشته اند تا از دسترس عموم خارج شوند. گمانه زنی های مختلفی وجود داشت. خود من حدس می زدم احتمالا این مفقود شدن آگاهانه، ارادی و با توافق هر سه وصی صورت گرفته که ترجیح داده اند فعلا این آثار در دسترس عمومی قرار نگیرد؛ چون من وقتی بعضی قسمت ها را می خواندم متوجه شدم که بخشی از این دست نوشته ها که خاطرات روزانه جلال است، متنی قوی، عجیب و تحریک کننده دارد که افشاگری های فاش و فجیع راجع به مکنونات قلبی و احساساتش درباره همه چیز از جمله راجع به همین سه نفر در آن نوشته شده است. جلال زیاد مهربان نبود و در نوشتن خاطراتش هم هیچ مرزی را رعایت نمی کرد.

آثار سیمین باشد برای فاز بعدی!

دانایی سپس گفت: تا اینکه مسأله فروش خانه به شهرداری پیش آمد و ویکتوریا دانشور (خواهر سیمین دانشور) یک روز به ما زنگ زد و گفت مقداری از آن آثار گم شده، پیدا شده است. رفتم و چهار - پنج کتابچه از دست نوشته های جلال از جمله خاطرات روزانه اش را دیدم. این برای من خیلی هیجان انگیز بود. خواهش کردم قبل از تحویل خانه به شهرداری اجازه بدهند دقیق تر تفحص کنیم و نگذاریم آثار این نویسنده از بین برود. در نهایت با کمک پرویز فرجام (شوهر ویکتوریا دانشور)، چهار دفترچه خاطرات و سه کتابچه یادداشت های پراکنده را پیدا کردیم.

او در پاسخ به این سوال که دست نوشته ای از سیمین دانشور هم پیدا شده یا نه، گفت: آن ها باشد برای فاز بعدی.

آثار جلال نیم قرن کجا بودند؟

خواهر زاده جلال آل احمد درباره جزییات پیدا شدن خاطرات این نویسنده گفت: در کتابخانه جلال، روبه روی جایی که پله می خورد، یک فایل فلزی با چهار کشو قرار داشت. یکی از این کشوها را باز کردم و دیدم یکی از این کتابچه ها لای روزنامه  باطله ها افتاده است. به همین راحتی و به همین نابهنگامی. آقای فرجام می گفت بعضی از این نوشته ها را لای رختخواب ها و یکی از آن ها را زیر تختخواب کشورخانم، خدمتکار بی سواد خانه، پیدا کرده اند. خود من به دلیل اختلافاتی با سیمین خانم از سال 74 دیگر آنجا نمی رفتم.

رونمایی از آثار پیداشده جلال آل احمد

خواهر زاده جلال آل احمد در ادامه نشستی که برای رونمایی از آثار پیداشده این نویسنده ترتیب داده بود از چهار دفتر یادداشت های روزانه او رونمایی کرد.

جزییات این چهار دفتر به این شرح اعلام شد:

1) جلد اول/ کتابچه عمودی 19/5 در 12/5 سانت / جلد گالینگور آبی نفتی ابلق با شیرازه چرمی / خود مرحوم جلال در آغاز جلد دوم خاطراتش، این کتابچه را چنین معرفی کرده است: "دفتری با جلد مقوایی... روی کاغذهای بی خط ترمه مانند قدیمی با مارک غیر حاجب ماوراء بیرق و احمدشاه و شیر و خورشید و غیره..." / صفحات شماره گذاری شده / اولین صفحه شماره 1 و آخرین صفحه شماره 324 / اولین تاریخ 18/5/1334 و آخرین تاریخ 18/9/1337 / دو روی صفحات نوشته شده / رنگ قلم متفاوت.

2) جلد دوم/ کتابچه عمودی 21 در 11/5 سانت / جلد گالینگور سبز پررنگ طرح دار / تقویم سررسید بانک ملی ایران سال 1336 / صفحات شماره گذاری شده / اولین صفحه شماره 325 و آخرین صفحه شماره 1072 / اولین تاریخ 18/9/1337 و آخرین تاریخ 24/9/1339 / دو روی صفحات نوشته شده / رنگ قلم متفاوت.

3)جلد سوم/ کتابچه عمودی 21 در 11/5 سانت / جلد گالینگور آبی طرح دار / تقویم سررسید بانک ملی ایران سال 1339 / صفحات شماره گذاری شده/ اولین صفحه شماره 1073 و آخرین صفحه شماره 1788 / بدون صفحات 1273 و 1274 / اولین تاریخ 26/9/1339 و آخرین تاریخ 2/9/1342 / دو روی صفحات نوشته شده / رنگ قلم متفاوت.

4) جلد چهارم / کتابچه عمودی 21/3 در 17 سانت / جلد مقوای سفید با روکش پلاستیک سفید طرح دار با مارک فروشگاه فردوسی تهران / صفحات شماره گذاری شده / اولین صفحه شماره 1789 و آخرین صفحه شماره 2150 / اولین تاریخ 3/9/1342 و آخرین تاریخ 3/10/1346 / دو روی صفحات نوشته شده / رنگ قلم متفاوت.

ماجرای دزدیده شدن خاطرات جلال به قلم خودش

دانایی سپس گفت: خود جلال در شروع کتابچه اول خاطراتش نوشته است: «شش و نیم بعدازظهر، تهران یعنی اندر خانه مان در تجریش، گویی درست دو سال پیش در چنین روزهایی بود که دفتر یعنی اوراق یادداشت هایم را دزد برد. در خانه موقتی کوچکی که پایین خانه فعلی ام در شمیران اجاره کرده بودم. ده-پانزده روزی بعد از مراجعت سیمین از آمریکا بود. سیمین تازه کیف کار برایم آورده بود. به قول خودش از پوست خوک بود و من تمام یادداشت هایم را مرتب در آن گذاشته بودم و چون زندگی به هم ریخته بود، شبی دزدی آمد و لباس هایی از من و او برد و کفش های مرا و آن کیف را. بیچاره لابد خیال کرده بود در آن کیف قشنگ اسکناس های قشنگی به دستش می رسد غافل از اینکه یک مقدار کاغذپاره در آن بود که فقط به درد من می خورد. آنچه دزد برد از سال 27 تا الآن بوده است. در حدود 400 صفحه بود، به هر صورت حیف بود. گور پدرش. نمی شود که عزا گرفت. از نو شروع می کنم.»

یادداشت های تمیز و بی خط خوردگی

او در ادامه اظهار کرد: این ها خیلی تمیز است. خط خوردگی خیلی کم دارد و مقدار زیادی طرح در آن ها هست؛ طرح هایی که جلال کشیده و به مناسبت لای یادداشت ها چسبانده. همین طور بریده روزنامه هایی که به مناسبت لای دفتر چسبانده است. مثلا گنبد کلیسایی را که در مسکو دیده، نقاشی کرده است. جلال دوربین نداشته و خاطراتش را با این طرح ها مصور کرده است. تا جایی که من مثل وردست حضور داشتم، روش کار جلال این بود که همیشه چند دسته کاغذ بیاض مانند در جیب هایش داشت که برای نوشتن آنچه می خواست سریع بنویسد از آن ها استفاده می کرد. شب که به خلوت خود برمی گشت، در گوشه ای هر کدام از آن یادداشت ها در کتابچه های مربوطه وارد می کرد.

او افزود: یادداشت های یک و نیم سال پایان عمرش در این دفترها نیست. من شخصا اجتهاد می کنم که نوشته نشده است. دو-سه بار که در اواخر عمرش برای دیدن او به اسالم رفته بودم، ندیدم که در آنجا خاطرات روزانه بنویسد. آخرین بار سال 46 بود که در یادداشت هایش هست. بعد از آن مدتی دچار بیماری شده بود که سرش را از بالش بلند می کرد حالت تهوع پیدا می کرد و کسی نمی توانست تشخیص بدهد که مشکل چیست. خیلی هم کلافه بود. این مسأله دو - سه ماه طول کشید.

جلال از ما راضی نبود

دانایی در ادامه درباره شایعه اختلاف جلال با او گفت: به شدتی که شایعه شده، نبوده است. البته جلال از دست من راضی نبود، از شمس هم راضی نبود. او از ما خیلی انتظار داشت و ما خیلی کمتر از انتظار او بودیم. ما آدم های خوش گذران و هوس رانی بودیم اما او دنبال این بود که ما را به صورت چریک و شهید پرورش دهد و ما نمی خواستیم. بارزترین اختلاف ما زمانی بود که جلال می خواست هزینه سفر مرا به آلمان تأمین کند تا در آنجا درس بخوانم. همه چیز مهیا شده بود تا اینکه جلال به من گفت این پول را به شرطی به تو می دهم که بعد از تمام شدن درست برگردی و همان طور که من به تو کمک کردم تو هم زیر پر و بال بقیه بچه های فامیل را بگیری تا به اهدافشان برسند. وقتی گفتم من چنین قولی نمی دهم، اصلا باور نمی کرد و بسیار عصبانی شد. من هم فرار کردم و رفتم. تا چند هفته جرأت نمی کردم به خانه آن ها بروم تا اینکه سیمین با من تماس گرفت و گفت به اینجا بیا و من فهمیدم که عصبانیت جلال تمام شده است. از این مسائل بود اما اینکه من از رفتن به خانه آن ها تحریم شوم نه.

کارهای ساختارشکنانه جلال

او همچنین اظهار کرد: جلال دو کار ساختارشکنانه در حوزه دین انجام داد. جزوه کوچکی به اسم «عزاداری های نامشروع» از سیدمحسن عاملی ترجمه کرده بود. در خاطراتش می گوید ما انجمن اصلاح درست کرده بودیم. از جمله این اصلاحات، اصلاح دینی، یعنی خرافات زدایی بود و از جمله دنبال افکار کسانی مثل شریعت سنگلجی و احمد کسروی بودیم. تا رسیدیم به سیدمحمد عاملی که می گوید اکثر حرکات برای عزاداری از جمله شبیه سازی، قمه زنی و... اشتباه است. ما این جزوه ها را به قیمت دوزار در 500 نسخه چاپ کردیم و برای فروش به ناصرخسرو بردیم که دو-سه روزه تمام شد. خوشحال شدیم که فروش رفته اما بعد فهمیدیم بازاری ها همه را یک جا آتش زده اند.

دانایی افزود: کار دیگر جلال، ترجمه «محمد و آخر الزمان» بود. در این خاطرات راجع به این کتاب می گوید: محمد و آخر الزمان که ترجمه از پل کازانوای فرانسوی بود و ایضا به همان سرنوشت عزاداری ها دچار شد و خیلی هم بدتر. تمام نسخه هایش را در چاپخانه گرفتند و سوزاندند و نزدیک بود خود حقیر را هم به سرنوشت کسروی دچار کنند که به خیر گذشت و همین قضیه مقدمه جدایی از پدر و مادرش شد. گویا در سال 1325 این اتفاق افتاد.

نظر آل احمد درباره تغییر خط فارسی

دانایی گفت: جلال در بخش دیگری از خاطرات هم ماجرای یک مهمانی را شرح داده که در خانه دکتر علی اکبر سیاسی برگزار شده و می گوید در آنجا بحث تغییر خط فارسی مطرح شده. کلنل علی نقی وزیری و دکتر سیاسی هم موافق تغییر خط بودند ولی جلال مخالفت کرده و می گوید ما ایرانی ها هیچ وقت خطی از خودمان نداشته ایم. حالا هم من تعصبی ندارم اما تغییر خط ایرانی ها به خط عربی در صدر اسلام در اثر تغییرات بنیادی در لایه های زیرین جامعه اتفاق افتاده اما حالا مگر چه اتفاق عجیبی افتاده که به تبع آن ما خطمان را تغییر دهیم.

شهرداری سه ماه بیش تر وقت ندارد

خواهر زاده جلال آل احمد سپس گفت: بعد از فوت سیمین و تصمیم گیری درباره خانه شمیران ما می خواهیم چند پروژه را همزمان جلو ببریم. یکی تغییرات خانه و تبدیل آن به یک کانون فرهنگی است. ما معتقدیم هر اسمی روی این خانه بگذارند، باید از دو کلمه «سیمین» و «جلال» استفاده شود. شهرداری قول داده که این خانه را سه ماهه تعمیر کند و بعد دوباره اسباب را به آن بیاورند و درش را باز کنند. این خانه برای حبس و قفل شدن به شهرداری داده نشده است؛ به این شرط به شهرداری فروخته شده که به مرکزی فرهنگی برای استفاده عمومی تبدیل شود.

ما هزاران جمله از جلال را سانسور کرده ایم

او افزود: همزمان ما می خواهیم یک نهاد مدنی به اسم جلال و سیمین با عنوان «انجمن ادبی سیمین و جلال» یا «بنیاد فرهنگی جلال و سیمین» تأسیس کنیم، اما وزارت ارشاد باید اجازه این کار را بدهد. کار دیگر انتشار حداقل این چهار کتابچه است که الان آماده چاپ است. این کتاب ها 50 سال در حبس بودند یا حبس ارادی و آگاهانه یا حبس ناآگاهانه. من شخصا انصاف نمی بینم ادامه حبس در فراموش خانه تاریخ را. اگر ارشاد می خواهد دو جمله از «کلنل» محمود دولت آبادی را حذف کند، ما با حبس این کتاب ها هزاران جمله از جلال را سانسور کرده ایم. بنابراین در اولین فرصت با کسب اجازه از بقیه وارثان مرحوم آل احمد برای انتشار این کتاب ها اقدام می کنیم.