پیش پرده خوانی در ایران و یادی از نخبگان + عکس

بی بی سی - محمود خوشنام: سالی که در آنیم٬ نودمین سالگرد تولد شماری از هنرمندان تئاتر ایران است که همه در زمینه ای نیز کار کرده اند که با موسیقی عامیانه ایران خویشاوند است.

یکی دو تنی شاید که از نود هم فراتر رفته اند ولی همه آن ها در سال های شکوفائی در اعتلای فرهنگ ایران کوشیده اند و فراتر از آن فُرم های تازه ای را نیز برای بیان هنری پدید آورده یا رواج داده اند. از جمله پیش پرده خوانی به کوشش اینان به یک هنر برجسته انتقادی و اعتراضی تبدیل شد که می توانست در سیاست های روز ایران تاثیر بگذارد.

پیشینه پیش پرده خوانی به تئاتر یونان باستان برمی گردد و تاریخ تقلید از آن به بعد از رنسانس در اروپا می رسد. در آغاز انترلود Interludium نامیده می شد و بعد در فرانسه عنوان آوان سن را بر آن نهادند. در فارسی اولی را می توان میان پرده و دومی را پیش پرده نامید.

از راست: عزت الله انتظامی و پرویز خطیبی

در ایران پس از مشروطیت عنوان دوم را پسندیدند. تفاوت عمده میان پیش پرده ایرانی با فرنگی در محتوای آن هاست. پیش پرده ها در فرانسه بیشتر مشتمل بر موسیقی و نوشته های کوتاهی می شد که از نظر موضوع با محتوای تئاتر در ارتباط بود. در ایران ولی به مصداق هر چه می خواهد دل تنگت بگوی٬ از آن استفاده های تبلیغاتی می کردند و غالبا با حاکمیت سرشاخ می شدند و با سانسور و جریمه و زندان پاسخ می گرفتند. به این ترتیب پیش پرده خوانی کار خطرناکی بود و دل شیر می خواست که پیش پرده خوان ها داشتند و بی هیچ هراسی کار خود را ادامه می دادند.

با آن که پیش پرده خوانی را تا زمان ناصرالدین شاه ردیابی کرده اند و مراسم بقال بازی را که در دربار شاهی اجرا می شده  است از همان جنس می دانند٬ ولی تاریخ مستند آن به همین سال های دو دهه آغاز قرن جاری خورشیدی باز می گردد.

پیش پرده خوان ها بیشتر از عرصه تئاتر به آن سو توجه پیدا می کردند. شاید زبده ترین آن ها عبارتند از: جمشید شیبانی (۱۳۰۱)٬ عزت الله انتظامی (۱۳۰۳)٬ مجید محسنی (۱۳۰۲)٬ حمید قنبری (۱۳۰۳)٬ نصرت کریمی (۱۳۰۴)٬ مرتضی احمدی (۱۳۰۳) و پرویز خطیبی (۱۳۰۲).

پرویز خطیبی که در روزنامه توفیق کار می کرد و بعدها یکی دو روزنامه فکاهی دیگر را نیز سردبیری می کرد٬ نویسنده اصلی و پرکار متن پیش پرده ها بود. پرویز خطیبی خط قرمزها را می شناخت و با توجه به استقبال مردم از نکته های انتقادی در باب سیاست های روز ایران٬ هر روز تندتر و تیزتر می شد و از تمام ظرفیت بالقوه پیش پرده استفاده می کرد. بخت با خطیبی یار بود که در اجرای پیش پرده از همکاری هنرمندان برجسته ای بهره می گرفت که از آن ها یاد کردیم. او یکایک آنها را از نزدیک و دور می شناخت و می دانست هر پیش پرده را به کدام یک بدهد که بهتر از کار درآید. مجید محسنی را که روحیه سرکش و ناآرام داشت می گذاشت برای اجرای متن های تند و تیز انتقادی. عاشقانه ها را به حمید قنبری و جمشید شیبانی می داد و متن های دراماتیک مردمی را به مرتضی احمدی و عزت الله انتظامی.

در این که کدام یک زودتر کار پیش پرده خوانی را آغاز کرده اند میان شان اختلاف است٬ به ویژه در مورد نخستین ترانه خوان در پیش پرده. جمشید شیبانی می گوید او بوده است نخستین کسی که پیش پرده را با ترانه در آمیخته است.

حمید قنبری چیز دیگری می گوید: تا پیش از آن که او و مجید محسنی وارد کار پیش پرده خوانی شوند کس دیگری در این عرصه به چشم نمی خورده است. نقش نخستین پیش پرده خوان خیلی مهم نیست. مهم این است که پیش پرده در کوتاه زمانی به یک فرم بیان انتقادی تبدیل شده و سخت بر دل مردم نشسته است.

جمشید شیبانی، پرویز خطیبی و حمید قنبری - عکس از آلبوم شخصی پرویز خطیبی

گفتنی است که پیش پرده ها در آغاز موسیقی خود را از آهنگ های مشهور اروپائی به وام می گرفتند٬ ولی به زودی با تکیه بر موفقیت های به دست آمده موسیقی سازگار و ویژه خود را پیدا کردند.

ابتدا متن ها به صورت ضربی بدون همراهی آهنگ مشخص خوانده می شد. پس از چندی شعرهای پیش پرده ها را روی آهنگ های معروف عامیانه گذاشتند که تکیه بر زبان و اندیشه های ساده مردمی داشت. در واقع جزئی می شدند از موسیقی و فرهنگ عامیانه نیز که رفته رفته با افزایش همکاری ها٬ رابطه ژرفی میان سه ضلع یک مثلث، کافه های لاله زار٬ رادیو و سینما پدید آمد. متن ها و موسیقی پیش پرده ای در واقع واسطه این رابطه بودند. در رادیو ساخته می شد٬ در لاله زار پشت ویترین می رفت و در سینما تصویر می شد.

مرتضی احمدی را باید یکی از فعال ترین پیش پرده خوان ها به شمار آورد، بس که زبان سرخ را در دهان گرم جنبانیده است. همین زبان و بیان گرم سبب می شد که خطیبی متن هائی را که خود بیشتر می پسندید به او بدهد و او هم الحق خوب از عهده کار بر می آمد. خطیبی او را در اداره راه آهن دولتی پیدا کرده بود و از همان نگاه اول، فیگور او را مناسب برای اجرای پیش پرده و ترانه های فکاهی تشخیص داده بود.

خود می گوید: یک روز با یک شعر به سراغ احمدی رفتم. شعری که بر اساس موضوع روز (ورود گروهی از دختران طناز فرانسوی به ایران) ساخته بودم:

دو سه شب رفیقم می گفت، به خنده/جون تو غنج می زنه این دل بنده/

موقع رقص و عیش و نوش و دانسه/ چون که وارد میشه دختر از فرانسه

با خواندن این پیش پرده احمدی چند قدم به جلو برداشت. از آن جا که دوستش عزت الله انتظامی ترانه پیشه وری را خوانده بود، او نیز ترانه دیگری را به نام غلام یحیی خواند.

موفقیت این دو ترانه پیش پرده ای سبب شد که مردم از شهرهای دور و نزدیک رهسپار تهران شوند و یک جای خالی در تئاترهای لاله زار باقی نگذارند و دردسر بزرگی برای امنیتی ها فراهم آورند.

عزت الله انتظامی و حمید قنبری

در میان پیش پرده خوان ها حمید قنبری نیز که پس از، یا، کما بیش همزمان با جمشید شیبانی وارد صحنه شد، به شهرتی فراگیر دست پیدا کرد. می توان گفت مشغله های دیگر شیبانی در سینما و ترانه پردازی و سفر دراز مدت به آمریکا، پیش پرده خوانی او را در سایه قرار داد. قنبری بر عکس برای پیش پرده های خود از رسانه فراگیر رادیو نیز بهره گرفت.

باری پیش پرده خوش درخشید ولی دولت مستعجل بود.

کار پیش پرده به آن جا رسیده بود که حضورش موفقیت تئاتر اصلی را - هرچه که می خواست بوده باشد - تضمین می کرد. مردم اول به ویترین تئاترها نگاه می کردند، اگر چشم شان به پیش پرده نمی خورد، از خیر دیدن تئاتر می گذشتند. ولی این توفیق درخشان دراز نپائید.

از هر سو راهبندان ها به وجود آمد. از یک سو رونق گرفتن تئاتر روشنفکرانه و از سوی دیگر حساس شدن دستگاه های امنیتی در برابر متن های پیش پرده ای که هر روز تند و تیزتر هم می شد، سبب شد که از سال های پایانی دهه بیست، این فرم عامیانه موزیکال از صحنه های تئاتر، به کافه ها و کاباره ها پناه ببرد.

مرتضی احمدی می گوید: از اواخر سال ۱۳۲۸، عده ای که کارشان چیز دیگری بود پیش پرده را بردند برای عروسی ها، کافه ها و بزم های شبانه و به همین علت هم ما آن را گذاشتیم کنار.