داستان جالب ترانه «گنجشکک اشی مشی»

«گنجشکک اشی مشی» نام متلی ایرانی (احتمالاً با ریشه کازرونی) است که ابتدا پری زنگنه و بعد فرهاد مهراد ترانه ای بر اساس آن خوانده اند.

در ویکی پدیا آمده است: آهنگ این کار از اسفندیار منفردزاده بود، این ترانه در فیلم گوزن ها اجرا شده است. داستان این متل سیاسی و اعتراضی بوده و در روایت های مختلفی منتشر شده است. روایت کازرونی این متل که ساخته شاعر و نویسنده کازرونی حسن حاتمی است برای چاپ به احمد شاملو سپرده می شود که با گویش تهرانی توسط احمد شاملو در سال ۱۳۴۰ منتشر شده است.

گنجشککی سکه پولی پیدا می کند و پس از آنکه با جستجوی بسیار صاحب آن را نمی یابد با آن ماست می خرد و با پیرزنی که نان می پزد شریک می شود. پیرزن به او نارو می زند و گنجشکک نان پیرزن را می برد. با چوپانی شریک می شود و چوپان نیز به او نارو می زند. گنجشکک بره چوپان را به تلافی می دزدد. با تازه دامادی شریک می شود و باز هم نارو می خورد. گنجشکک عروس وی را می رباید و به لوطیان می دهد و در عوض تمبکی از آنان می گیرد. گنجشکک با تمبک خویش به قصر پادشاه رفته و شکایت به او می برد. پادشاه به فراشان دستور می دهد تا او را با تیر بزنند. تیرها به وی اصابت نمی کنند ولی او از ترس بیهوش شده و شاه او را می خورد. گنجشکک که در زندان نمور و تاریک شکم پادشاه به هوش می آید، موفق می شود از آنجا فرار کرده و آبروی پادشاه را نیز نزد همه ببرد و تنبک خود را بازپس گیرد. تمبک را به نزد لوطیان برده و عروس را بازپس می ستاند و با او زندگی می کند. بخشی از داستان از زبان نگهبانان پادشاه چنین است: «گنجشکک اشی مشی، لب بوم ما مشین، بارون میاد خیس می شی، برف میاد گولّه می شی می افتی تو حوض نقاشی، می گیرتت فراش باشی، می کشتت قصاب باشی، می پزتت آشپزباشی، می خورتت حاکم باشی.»

گنجشکک اشی مشی از تاج شاه یاقوتی می دزدد تا به بچه هایش بدهد تا با آن بازی کنند. اما در میان راه آن را به پیرزنی می بخشد تا به زندگی اش سر و سامان بدهد. پس از آن گنجشکک به دزدی رابین هود وار جواهرات شاه و بخشش این جواهرات به مردم ادامه می دهد. او برای اینکه شناخته نشود هر بار خود را در حوض نقاشی به رنگی دیگر در می آورد.

نقد

به گفته حسن حاتمی، اشی مشی در گویش کارزونی مخفف «با شاه منشین» و به مفهوم کسی است که با شاه نمی نشیند و از حاکم و شاه و حکومت جانبداری نمی کند و طبع بالا و عزت نفس دارد. به گفته حامد هاتف داستان بار سیاسی و اعتراضی داشته و فرهاد مهراد نیز با جایگزین کردن کلمه «حاکم» به جای «حکیم» بر این بار سیاسی و اعتراضی افزوده است.

انتخاب یک پرنده آزاد به عنوان شخصیت اصلی داستان، رنگ به رنگ شدن و تغییر چهره او، تقابل رنگ هایی که گنجشکک خود را به آن می آمیزد (وجه مثبت رنگ ها) با رنگ های گوناگون جواهرات پادشاه (وجه منفی رنگ ها)، همگی از نکات برجسته داستان هستند.

انتشار

در سال های اخیر کتاب های بسیاری این داستان را در روایت های گوناگون منتشر کرده اند. در سال ۱۳۴۰ این متل (با روایت کازرونی) در کتاب هفته کیهان به سردبیری احمد شاملو منتشر شد. احمد شاملو گویش کازرونی آن را به گویش تهرانی برگرداند.