توانا: ۵۶ سال پیش و در چنین روزی، قمرالملوک وزیری،
خواننده زن ایرانی چشم از جهان فرو بست. قمر در ۱۴ مرداد ماه ۱۳۳۸ بر اثر سکته مغزی
در شمیران درگذشت.
او نخستین خواننده زن ایرانی بود که صدایش ضبط
شد و اولین زنی بود که بدون حجاب بر روی صحنه رفت. قمرالملوک وزیری که نام شناسنامه
ای اش «قمرخانم سید حسین خان» بود را می توان اولین زنی دانست که بدون حجاب در میان
مردان آواز خواند.
قمر در ۱۲۸۴ شمسی در تاکستان ِ قزوین به دنیا آمد.
پدرش که سید حسن نام داشت چهار ماه پیش از تولد قمر درگذشت. هشت ماهه بود که تحت سرپرستی
زنی به نام خیرالنسا که به «افتخارالذاکرین» معروف بود قرار گرفت. قمر ۱۸ ماه داشت
که مادرش، طوبی به دلیل ابتلا به بیماری حصبه مُرد. در این زمان تحت سرپرستی مادربزرگ
خود که روضه خوان زنانه ی حرم ناصرالدین شاه بود قرار گرفت. قمر در جایی گفته است که
«من مدیون تربیت اولیه ی خودم هستم. چرا که همان پامنبری کردن ها به من جرات خوانندگی
داد.
قمرالملوک وزیری
قمر در جوانی با مرتضی نی داود، از نوازندگان برجسته
ی ایران آشنا شد و نزد این استاد موسیقی با ردیف های موسیقی آشنا شد. قمر در مدت کوتاهی
به پیشرفت بسیاری رسید و چند کمپانی خارجی به ضبط صدای منحصر به فرد او همت گماردند.
قمرالملوک وزیری، اولین کنسرت خود را در سال
۱۳۰۳ و در گراند هتل تهران برگزار کرد. فردای آن روز «نظمیه» از قمر تعهد گرفت که دیگر
بدون داشتن حجاب کنسرت ندهد. در این زمانه زنان بی چادر را در خیابان ها دستگیر می
کردند و سر و کار زن بی چادر با کلانتری ها و بازداشت گاه ها بود و این امر نشان می
دهد که آوازخوانی یک زن و آن هم بدون حجاب می تواند چه عواقبی در پی داشته باشد.
قمرالملوک وزیری نه تنها از اندیشه آزادی و حق
اختیار زنان سخن گفت بلکه در زندگی اش به آن صورت عمل بخشید. زندگی قمرالملوک وزیری
افتان و خیزان فراوانی داشت؛ سرنوشتی که با
غم نداشتن پدر و از دست رفتن مادر وقتی که تنها ۱۸ ماهه بود آغاز شد، استعداد استثنایی
و آوای خوشی که در نوجوانی کشف و در جوانی همه گیر شد تا فقر و انزوایی که آخرین سال
های عمر به سراغش آمد.
از گم نامی تا کشف استعداد
تاریخ دقیق تولدش معلوم نیست. تنها تاریخی که بر
مزارش نگاشته شده شده، می گوید در ۱۲۷۴ در تاکستان قزوین متولد شده است. نام شناسنامه
اش «قمر خانم سید حسین خان» بود. زمانی که داشتن شناسنامه اجباری شد به احترام «کلنل
علینقلی وزیری»، موسس مدرسه عالی موسیقی، نام «وزیری زاده» را برگزید.
پس از فوت مادر، مادربزرگش «خیر النساء» ملقب به
افتخار الذاکرین که روضه خوان حرم ناصر الدین شاه بود او را بزرگ کرد. قمرالملوک نقل
می کند که همین تربیت اولیه و پامنبری کردن ها به او جرئت خوانندگی بخشید. گفته شده
است که در کودکی از مادربزرگش می خواهد معلمی موسیقی برای او پیدا کند. خواسته ای که
قبول می افتد و همراه شنیدن روضه ها، مرثیه ها و نوحه خوانی های خیرالنساء گوش موسیقایی
اش را تقویت می کند. قمر نغمه ها را فرا می گیرد و با تمرین، اعتماد به نفس لازم برای
خواندن را به دست می آورد. او با تربیت رسمی مشکل داشت و در کودکی بسیار شیطان و سر
به هوا بود.
مادربزرگ قمر زمانی که ۱۶ سال داشت، فوت می کند
و او بی کس و تنها رها می شود. در همان زمان با «استاد بحرینی» آشنا می شود. حامی مقتدر
و پشتیبانی عاطفی که به خاطر ذوق هنری اش و تملک مالی، قمر را با خود به مجالس موسیقی
برد و بعد به تهران آورد تا با شعرا و تصنیف سازان نامی آشنا شود. سمت و سوی زندگی
این بلبل خوش خوان در ۱۷ سالگی رقم می خورد. در یک مراسم عروسی با تارنواز مجلس صحبت
می کند تا آهنگی برایش بزند و او بخواند. اتفاقا در میان جمع «مرتضی خان نی داوود»
نشسته بود که پس از صدای شگفت انگیز قمر پیش می آید
و دست به تار می برد. و قمر می خواند:
جای آن است که خون موج زند در دل لعل
زین تغابُن که خَزَف می شکند بازارش
نی داوود رد قمر را بعد از این مجلس گم می کند
اما گرمی و قوت صدایش او را چنان متاثر می سازد که آرزو می کند قمر روزی به سراغش آید.
ماه بانو آواز گرچه هنرمندان و نوازندگان بسیاری را می شناخت اما دست گاه های موسیقی
ایران را بلد نبود. پس روزی به در خانه نی داوود می رود و از او می خواهد به او موسیقی
بیاموزد.
استعداد قمر شگفت انگیز بود. آنچنان که حتی «درویش
خان»، استاد نی داوود را هم شوکه می کند. قمر چند تصنیف هم خواند که درویش خان ساخته
بود و اشعارش از «ملک الشعرای بهار» بود. اشعار نغزی که قمر خوانده است، سروده شاعرانی چون علی اکبر شیدا، میرزاده
عشقی، عارف قزوینی و ایرج میرزا هستند.
قمر در نهایت نخستین کنسرتش را در سال ۱۳۰۳ در
گراند هتل تهران، هجده سال پس از فرمان مشروطه با جسارتی باورنکردنی برگزار کرد. آن
هم در روزگاری که خواندن برای مردان امری نکوهیده بود و زنان فقط «مطرب» و مجلس گرمکن
بودند. تنها صدای او نبود که خیل جمعیت را به سالن آورده بود. قمر بدون حجاب در این
کنسرت حاضر شد و حتی نظمیه روز بعد از او تعهد گرفت که بدون حجاب دیگر کنسرت برگزار
نکند. حسین علیزاده در فیلمی از زندگی قمر از همین نیروی درونی او سخن می گوید: «در
کشوری که خواندن زنان ممنوع است، کدام زن با چه انگیزه ای باید خواندن را دنبال کند؟»
قمر به این موضوع آگاه بود و در جایی گفته است:
مرا هیچ گنه نیست به جز آنکه زنم
زین گناه است که تا زنده ام اندرکفم
قمر خاطره آن شب را خوب به خاطر دارد و جایی نقل
کرده است: «آن شب يکی از خاطره انگيزترين شب های زندگی من بوده است که هرگز فراموش
نمی کنم. وقتی وارد سالن شدم همه جا را جمعيت گرفته و ناگفته نماند که خيلی ها هم ناراحت
و حتی عصبانی بودند. ترس مبهمی در وجودم خانه کرده بود. من با تاج گل زيبايی روی صحنه
ظاهر شدم. حاضران با کف زدن و شور و شوق ورودم را به صحنه گرامی داشتند و اين همه استقبال
ناگهان به من اعتماد به نفس بخشيد و جان داد. بی اختيار اشک شوق در ديدگانم آمد، اما
نوای ساز مرتضی خان به دادم رسيد و فرصتی يافتم تا حنجره ام را که بر اثر فشار بغض
منقبض شده بود، آرام کنم. روی از جمعيت برگرفتم و نگاهم را به سمت مرتضی خان دوختم
و او پس از مدتی با اشاره سر و چشم به من فهمانيد که بايد آواز را شروع کنم آب دهانم
را قورت دادم و با رعايت آنچه که تعليم ديده بودم، آواز را آغاز کردم و ديگر از عهده
بر نمی آيم که بگويم مردم در پايان چه کردند. اما بعد از اجرای کنسرت مرا به کلانتری
احضار نمودند و تعهد گرفتند که ديگر بی حجاب نخوانم و مشوقانم را که فکر می کردند بعد
از اين اجرا سلامت به خانه ام نمی رسم در نگرانی بسيار گذاشتند. اما من برخلاف تعهدی
که سپرده بودم، باز هم به صحنه رفتم و بی حجاب رفتم و بی حجاب هم آواز خواندم.»
قمر و عاشق پیشگی و گشاده دستی
قمر عواید زیادی از کنسرت ها و کارهایش به دست
می آورد. ولی هر چه کسب می کرد به فقرا و نیازمندان می بخشید. مردم دوستی، سخاوت و
انسانیتش نقل محافل بود. عواید کنسرتی در خراسان را به آرامگاه فردوسی بخشید. در سال
۱۳۱۰ کنسرتی برگزار کرد و ترانه هایی از «عارف» خواند، والی خراسان چند گلدان نقره
پیشکش او کرد که همه را علی رغم اینکه عارف، مورد غضب والی و دستگاه رضاشاه بود، تقدیم
او کرد.
کنسرتی در ۱۳۰۸ به نفع شیر و خوشید سرخ برگزار
کرد و باز هم عواید آن را به یتیمان بخشید. او حتی برای تقدیر از «شکرالله قهرمانی»
نوازنده قدیمی که از کار افتاده بود، کنسرت داد. خاطرخواه و شیفته هم بسیار داشت. عارف
قزوینی، تیمورتاش وزیر دربار و ایرج میرزا به او علاقه داشتند. ایرج میرزا سروده هایی
در وصف قمر دارد. او در منظومه زهره و منوچهر می سراید:
گاه زني همچو قمر پرورم
در دهنش تنگ شكر پرورم
قمر زنی عاشق پیشه بود. گرچه در ۱۵ سالگی با مردی
صاحب جایگاه ازدواج کرد اما پس از یک ماه کارشان به جدایی کشید. او درک بالایی داشت
و عشقش را خودش انتخاب می کرد. برای بار دوم در سی سالگی با «امین التجار» ازدواج کرد
اما محدودیت های زندگی متاهلی او را از محافل دور می ساخت. شوهرش مخالف آوازخوانی او
بود. در نهایت باز هم از همسرش جدا شد و آواز خواندن را ادامه داد.
محافل و کنسرت هایش پر رونق و پر نشاط بود و مردم
برای تهیه بلیط هایش ۲۵-۲۰ تومان هزینه می کردند. حتی قیمت بلیط یکی از کنسرت هایش
به ۵۰ تومان هم رسید. آزادگی اش در رفتار و نگاهی که به انسان ها داشت منعکس بود. او
چندان قید و بندهای مرسوم را نمی پذیرفت و بی محابا در محافل حضور می یافت. اما مردم
دوست بود و مردم هم برای دیدنش و شنیدن صدایش سر و دست می شکستند.
ماه بانوی آواز، معیار موسیقی ایرانی
آوازخوانی قمرالملوک وزیری معیار موسیقی ایرانی
شد و با صدها صفحه ای که از صدای آسمانی و صافش ضبط شد، بابی جدید در موسیقی باز کرد.
او تحریرهای شفاف و پیچیده را بسیار خوب می خواند و با سوزی که در آوایش نفهته بود،
گوش طرفدارانش را می نواخت. علاوه بر قطعات بی شمار آواز، تعداد ۴۲۶ صفحه از صدایش
ضبط شده است و شاید یک سوم آن ها در اثر جنگ جهانی دوم و بمباران کمپانی ضبط صدا باقی مانده باشد. اما زنده یاد «دکتر ساسان
سپنتا» بر این نظر است که قمر ۲۰۰ صفحه در زندگی ۵۴ ساله خود ضبط کرده است. نخستین
بار کمپانی «هیز ماسترز ویس» دستگاه صفحه پر کنی برای ضبط صدایش به تهران آورد و بعد
هم کمپانی «پولیفون» اقدام به ثبت آوازهای قمر کرد. او از اولین خوانندگانی بود که
در سال ۱۳۱۹ پس از افتتاح رادیو به همکاری دعوت شد. صدایش با سنتور «حبیب سماعی»، تار
مرتضی نی داوود و ویولن «ابوالحسن صبا» صفایی بی نظیر داشت.
اما در کنار آن در کافه متروپل لاله زار نیز می
خواند چرا که بیشتر درآمدش را صرف مستمندان می کرد. در پایان عمر، رادیو ایران مستمری
ناچیزی که به او می داد را قطع کرده بود اما با تلاش و دوندگی های «بدیع الزمان فروزان
فر» سناتور و رئیس دانشکده الهیات تهران مستمری ماهیانه ای برایش تعیین شد.
پدیدار شدن رادیو او را به اوج رساند و تا سال
۱۳۳۲ در این عرصه یگانه و یکه تاز بود. شجاعت و خوش قریحگی از او چهره ای بی نظیر ساخته
بود چراکه حتی مخالفت های سیاسی با آواز هایش را هم تاب آورد. تصنیف جمهوری او ساخته
عارف ممنوع شد و اگر صفحه را در جایی گیر می آوردند فرد نگه دارنده را بازداشت می کردند.
رضا خان ابتدا موافق ساخت آن بود اما بعدا تغییر نظر داد.
سال های پایانی عمر او همچون ترانه هایی که سال ها در کوی و برزن و صحنه های کنسرت
اجرا می کرد، سوزناک و تاسف انگیز بود. شش سال پیش از مرگش پس از سکته ای، حنجره اش
از کار افتاد و کم کم لال شد. خانه نشینی، فقر و عزلت او را از چشم های مردم پنهان
داشت. زندگی محقرش اشک به چشمان ناظرین و دوستان
و طرفدارانش می آورد. در همان سال ها برای
آخرین بار به رادیو آمد و با چشمانی گریان از مردم تشکر کرد. آخرین صدای ضبط شده اش
نالان و ناتوان است.
اما قمر آن زن سال های آخر عمرش نبود. او در شکستن
تارهای سختی که زنان و زندگی آن ها را در هم تنیده بود محکم و به خویش متکی بود. زندگی
سخت کودکی و تنهایی ها باعث تلاش بیشترش برای پی گرفتن عشق همیشگی اش، آواز، شده بود.
بنان به او لقب «ام کلثوم»، خواننده شهیر مصری را داد و بر این نظر بود که ملکه آواز
ایران «در واقع پل ارتباطی ميان قدمای قبل از خود و آيندگان بعد از خود بود. او موسيقی
دِ لِی دِ لِی گذشته را با تحرير های بی نظيرش سر و سامانی بخشيد».
ماه بانوی آواز ایران در سالگرد صدور فرمان مشروطیت
در ۱۴ مرداد سال ۱۳۳۸ چشم از جهان فروبست و در گورستان ظهیرالدوله به خاک سپرده شد.
اما آتشی که در میان ایرانیان افکند همچنان زنده است و با گذشت بیش از یک سده هنوز
هم در وصف شخصیت، هنر و منش او می نویسند و آوازهایش را به گوش جان می سپارند.
روزگاری «محمد حسین شهریار»، غزلی برای قمرالملوک
وزیری سرود که سال ها بعد زبان زد محافل شد:
از کوری چشم فلک امشب قمر اینجاست
آری قمر امشب به خدا تا سحر اینجاست
آری قمر آن قمری خوش خوان طبیعت
آن نغمه سرا بلبل باغ هنر اینجاست
ای کاش سحر ناید و خورشید نزاید
کامشب قمر اینجا قمر اینجا قمر اینجاست
هیچ نظری موجود نیست:
ارسال یک نظر