دلکش؛ صدای زنانه ای از جنس دیگر

بی بی سی - محمود خوشنام: از سال های دهه بیست، با دگرگونی های فرهنگی - سیاسی که در ایران پیش آمد تصنیف سازی نیز مرحله تازه ای از روند تکاملی خود را آغاز کرد.

بنیاد نخستین فرستنده رادیوئی در ایران (۱۳۱۹) نیاز به برنامه های نوآورانه موسیقی را افزون می ساخت. شاگردان مکتب وزیری و صبا نه تنها تکنوازان برجسته ای شده بودند که آهنگسازی را نیز به شیوه علمی آموخته بودند و برای عرضه تصنیف های خود نیاز به صداهای تازه به ویژه صداهای جوان زنانه داشتند. همین نیازها تصنیف های برانگیزاننده ای را پدید آورد و زنان تصنیف خوان توانائی را پرورانید.

تصنیف سازان این دوره اگر چه  همچنان تکیه بر سنّت داشتند، فضای حرکت ملودی و ریتم را گسترده تر می گرفتند. اجراها با استفاده از ارکسترهای بزرگتر جاذبه های بیشتر پیدا می کرد و طبعاً مخاطبان بیشتری را به ویژه در نسل جوان، به دست می آورد ...

دلکش یکی از برجسته ترین خوانندگان این گونه تصنیف های تازه بود.

عصمت باقرپور، با نام هنری دلکش، در سال ۱۳۰۴ در شهر بابل زاده شد. هنوز نوجوان بود که نزد یکی از خواهرانش به تهران آمد که درس بخواند. در مدرسه ای در خیابان ناصرخسرو نام نوشت و تا «پنج کلاس» درس خوانده و به قول خودش «سواددار» شد. در کلاس پنجم بود که صدای رسای او، برای نخستین بار از سوی «معلم سرود و موسیقی» مدرسه کشف شد. از او پرسید آیا می خواهد در «رادیو» بخواند و او «هنوز نمی دانست» رادیو چیست؟ معلم سرود یک روز او را با قرار قبلی به اداره موسیقی کشور برد و او را به روح الله خالقی معرفی کرد. عصمت یکی از سرودهای آموخته را خواند و توجه خالقی را جلب کرد. معلم موسیقی درست تشخیص داده بود.

زنده یاد دلکش

او دختری جوان بود و سر حال، با صدائی باز و روشن ... اسم او را فوراً نوشتند.

خالقی دست دختر جوان و سر حال را در دست عبدالعلی وزیری گذاشت، پسر عموی کلنل که خود خواننده ای بود با صدای رسای باریتون و نام یافته. در طی شش ماه  همه گوشه های آواز سه گاه را تمام کرد.

عصمت باقرپور برای فراگیری همه دستگاه ها، دو سه سالی وقت گذاشت و سپس با آمادگی تمام وارد رادیوئی شد که در نوجوانی نمی دانست چیست.

اگر علینقی وزیری پیش از این نام روح انگیز را به بتول عباسی داده بود، اینک روح الله خالقی، نام «دلکش» را برای «عصمت» مناسب می دید، چرا که صدائی به راستی دلکش داشت. به این ترتیب دلکش در سال های نخستین دهه بیست، کار حرفه ای خود را در رادیو آغاز کرد. در آن سال ها موسیقی سنّتی بر اثر استمرار و تکرار و تقلید، جاذبه خود را از دست داده بود و نیاز بسیار به نوآوری داشت. قمر ستاره درخشان یکی دو دهه پیش، رفته رفته از توان خواندن افتاده بود. ضربه خوانی های ملوک نیز دیگر ملال آور شده بود. روحبخش، هر چند که تازه چند سال بود وارد گود شده و صدای آوازی درخشانی هم داشت، ولی بیشتر روح انگیز را تقلید می کرد. جای صدای تازه زنانه ای که از جنس دیگر باشد و با بافت تصنیف های نو سازگاری نشان دهد، خالی بود.

دلکش، همان صدای تازه ای بود که می توانست این جای خالی را پر کند. او تا آهنگساز همراه خود را بیابد، به فکر افتاد که خواندن را از  ترانه های محلی آغاز کند که آن ها را می شناخت و در خلوت می خواند. این کار او در سال هائی که بومی خوانی، در محدوده موسیقی سنّتی، فراگیر نشده بود، نخستین سنگ بنای شهرت او شد. شماری از ترانه های بومی شمال ایران به یاری صدای دلکش به گوش شهرنشینان و حتی موسیقی دانانی می رسید که از زیبائی های موسیقی بومی غافل مانده بودند! خوانده های بومی دلکش، سخت گُل کرد و به ویژه اجرای دقیق و دلکش «امیری» نشان داد که او تا چه حد با ظرائف اجرائی ترانه های بومی آشناست. دلکش خود می گویند: این ها را برای نخستین بار بعد از آواز می خواندم و می دیدم که مردم هم خیلی استقبال می کنند. به رادیو نامه می نوشتند و تکرار آن ها را می خواستند...

در این میان برنامه سازان رادیوئی دست دلکش را در دست آهنگساز جوانی نهادند که برای عرضه تصنیف های نوآورانه خود در جستجوی صدائی سازگار بود: مهدی خالدی از شاگردان ابوالحسن صبا. همانگونه که شیوه ویولن نوازی خالدی از دیگر شاگردان صبا متمایز بود، ساختار تصنیف های او نیز متفاوت، می نمود. اهمیت دادن به آرشه و به کارگیری حداقل تحریرها و ویبراسیون های سنّتی، شخصیت باصلابتی به ویولن او می بخشید. همین روحیه را می توان در تصنیف های او پیدا کرد. روحیه ای که کم تر به آه و ناله نزدیک می شد ولی خویشاوندی بدون پیرایه خود را با ریشه های سنّتی حفظ می کرد. کمابیش همه  این کیفیات را می شد در صدا و شیوه اجرای دلکش پیدا کرد. همانندی هائی از این دست، توفیق زوج هنری تازه را تضمین می کرد، به ویژه که تصنیف های نوآورانه خالدی با شعرهائی از نوع دیگر نیز پیوند خورده بود. نخستین آن ها، با عنوان «رفتی» (ما را چه پابند جنون کردی و رفتی) با شعری از اسماعیل نواب صفا که از یاران نزدیک خالدی بود، سرآغاز تصنیف خوانی های دلکش به شمار می رود. عرضه تصنیف دیگری با عنوان «آمد نوبهار» باز با شعر نواب صفا، در سال ۱۳۳۷ شهرت و محبوبیت زوج هنری تازه را به اوج رسانید. تصنیفی بود با ضرب برانگیزاننده غیر معمول، ملودی هشدار دهنده و با متنی که شور و نشاط بهار را بر می انگیخت و رکود و رخوت را از جان آدمی می زدود، حرفی خیام وار:

آمد نوبهار / طی شد هجر یار / مطرب نی بزن / ساقی می بیار

بر سر چمن / بزن قدم/ بزن به بانگ چنگ و نی

چون بهار به عشرت و طرب / باشد خزان غم ز پی

خوش بود در پای لاله / پر کنی هر دم پیاله / ناله تا به کی؟

گفتنی است که دلکش پیش از همکاری با خالدی، در نخستین سال کار رادیو، چند رباعی از خیام را همراه با غلامحسین بنان با موسیقی موسی معروفی خوانده بود.

آمد نوبهار، با ریتم جنبنده ای که داشت، آنچنان سوکسه ای به دست آورد که به گفته نواب صفا سی سال تمام، برنامه های نوروزی رادیو با آن آغاز می شد. خالدی خود آن را بهترین آهنگ خود می دانست. دلکش نیز آن را چون آس برنده، همه جا در آستین داشت. به باور پرویز یاحقی آهنگساز معروف سال های بعد، «آمد نوبهار» قطعه نایابی است که نه در حال حاضر و نه در آینده نظیرش پدید نخواهد شد. با توفیق توفنده «آمد نوبهار» گردونه تصنیف پردازی های «خالدی - دلکش» شتاب بیشتری گرفت و شور و نشاط ویژه ای به برنامه های اجرائی موسیقی به ویژه در رادیو بخشید. از سوی دیگر توفیق این زوج، آهنگسازان و خوانندگان دیگر را نیز به تجدید نظر در شیوه های کار خود برانگیخت. سال ها دلکش نیز الگوئی شده بود برای خوانندگانی که تازه پای به میدان می گذاشتند. شیوه اجرائی «خالدی - دلکش» شیوه ای ماندگار شد. تصنیف، که در گذشته بسیاری از خوانندگان سراغش را نمی گرفتند و اجرای آن را خلاف شأن و منزلت خود می انگاشتند در شیوه اجرائی تازه اهمیت ویژه پیدا کرد. در هر برنامه اجرائی دو بار، در آغاز و پایان. به جای پیش درآمد و رنگ سنّتی می نشست. اگر مشتاقان تصنیف، در سرآغاز برنامه آن را نمی شنیدند، در تکرار آن در پایان برنامه به آن گوش می سپردند. به  این ترتیب آوازخوانی سنّتی محدودتر اجرا می شد و جای بیشتری برای عرضه تصنیف باقی می ماند.

خالدی و دلکش، در سال ۱۳۲۵ همراه با بدیع زاده و زرین پنجه و چند نوازنده دیگر، به دعوت شبکه سراسری رادیو هندوستان عازم آن دیار شدند و علاوه بر برگزاری کنسرت هائی در شهرهای دهلی، بمبئی، لاهور و کراچی، شمار بسیاری از تصنیف های خود را نیز در صفحه به ضبط در آوردند. در سال های بعد ورود این صفحات به ایران، صدای دلکش را فراگیرتر از آن ساخت که بود. بی تردید می توان گفت که توفیقی چنین بزرگ سبب دیگری نیز جز صدای رسا و آهنگ نوآورانه داشت و آن همکاری تنگاتنگ میان دلکش و خالدی بود که متأسفانه بیش از هفت سال دوام نیاورد. دلکش در سال ۱۳۳۱ از خالدی جدا شد و به سراغ آهنگسازان دیگر رفت. هر چند که  هیچگاه او را از یاد نبرد. خود بی آن که به علت ها بپردازد، می گوید: مادرم می گفت نمی تواند صدای ویولن خالدی را از صدای من تشخیص بدهد. بس که ما با هم جور بودیم. هیچ صدائی مثل صدای من با ویولن خالدی جور نبود. ما خیلی همکاری قشنگی داشتیم ... خیلی خوب بود...

پس از جدای از خالدی، دلکش ابتدا «جواد» و «بزرگ لشگری» را برگزید. مدتی را نیز با «مجید وفادار» کار کرد، یکی دو تصنیف نیز از ساخته های «پرویز یاحقی» خواند و بعد همکاری نسبتاً درازمدت خود را با «علی تجویدی» آغاز کرد. در میان تصنیف های ساخته و پرداخته تجویدی چندتائی به راستی، درخشان است. تجویدی معروف است که شمّی قوی در کشف استعدادهای تازه دارد. ولی فراست دیگری نیز دارد یا دستکم در برخورد با دلکش آن را نشان داده است. نه تنها قدرت فیزیکی که ظرفیت عاطفی «صدا»ها را نیز می شناسد، همین شناسائی سبب شد که صدای دلکش را که پس از خالدی می رفت که در سایه قرار گیرد - به ویژه که رقیبان تازه نفس نیز به میدان آمده بودند - در اوج طنین خود نگاه دارد. دلکش به یاری جاذبه تصنیف های در خور تجویدی توانست چند سالی دیگر در صدر فهرست خوانندگان محبوب روز باقی بماند. تصنیف هائی چون آتش کاروان، پشیمان شدم، یاد کودکی و سفر کرده که جای برجسته ای در فهرست خوانده های دلکش دارند، از آن تجویدی است.

زنده یاد دلکش

روشن است که نوآوری در آن سال ها تنها به کار آهنگسازان منحصر نمی شد، شاعران «تصنیف ساز» نیز از پیله های سنّتی به در آمده بودند و می کوشیدند حرف های تازه ای را با زبان تازه بیان کنند. متن های زیبای شاعرانی چون رهی معیری، نواب صفا، بیژن  ترقی و معینی کرمانشاهی، به یاری دلکش می آمد.

گفتنی است که او گاه، تفننی نیز در آهنگسازی کرده است البته با نام مستعار «نیلوفر»، «ساز شکسته» با شعری از شهر آشوب یکی از «تفنن» های توفیق یافته اوست.

دلکش خود گفته است که همه آهنگ هایش را دوست دارد ولی بعضی از آن ها تأثیر عجیبی در او می کند که گاه از شنیدن آن ها گریه اش می گیرد. اولی «به کنارم بنشین» است از خالدی با شعر درخشانی از «رهی معیری». یکی دیگر که خیلی به دلش می نشیند مال پرویز یاحقی است «چو اسیر دام توام، رام توام» یکی هم مال «مجید وفادار» است آمدم، آمدم که سر آید انتظار تو... و این چند تا آهنگ خیلی او را تکان می دهد...

کمابیش از همه چیز گفتیم جز از بازیگری دلکش در سینما. او نخستین بار در فیلم «شرمسار» از محصولات استودیو پارس فیلم شرکت کرد و به قول «شاهرخ گلستان» سینما شناس کارآزموده، خیلی ها نمی دانند که صنعت سینمای ایران وامدار صدای دلکش است. او با شرکت در چند فیلم فارسی، سینمای ایران را از ورشکستگی نجات داده است.

دلکش سرانجام در سیزدهم شهریور ماه سال ۱۳۸۳ در تهران درگذشت.