به مناسبت تولد 80 سالگی حنجره طلایی / اکبر گلپایگانی: به هیچ عنوان اهل سیاست نبوده و نیستم / جهانبخش پازوکی: گلپا یکی از درخشان ترین هنرمندان ایران هست / هما میر افشار: صدای گلپا وسعت بسیاری دارد

قدیمی ها: اکبر گلپایگانی معروف به گُلپا زاده ۱۰ بهمن ۱۳۱۲ در تهران، از خوانندگان موسیقی سنتی و پاپ ایرانی است.

وی در محله تکیه زرگرهای تهران به دنیا آمد. خانواده وی هنرمند بودند به طوری که برادر ایشان استاد حسن گلپایگانی یکی از نوابغ موسیقی ایران محسوب می شوند و مجموعه گوشه های موسیقی ایرانی که با صدای ایشان ضبط شده است یکی از کاملترین مجموعه های گوشه های اصیل ایرانی می باشد و تدریس آواز ایشان از سال ۱۳۴۸ در آموزشگاه برادران معارفی (از نوازندگان آثار قمر الملوک) تا کنون با جدیتی مثال زدنی در حال انجام است. همسر وی گلرخ گرایلی نام دارد و دو فرزند دختر وی ساقی و ساغر نام دارند. یکی از برادران گلپا بنام محمد (برادر ناتنی) در سال های پس از انقلاب اسلامی، با نام هنری گلریز در ایران فعالیت موسیقی دارد.

در ادامه گفتگو های اختصاصی قدیمی ها با جهانبخش پازوکی و هما میر افشار، و گفتگوی روزنامه شرق با اکبر گلپایگانی به مناسبت تولد 80 سالگی اش می خوانیم...

جهانبخش پازوکی: گلپا یکی از درخشان ترین هنرمندان ایران هست

اکبر گلپایگانی و جهانبخش پازوکی

قدیمی ها - علی رجبی: جهانبخش پازوکی آهنگساز و ترانه سرای بزرگ ایرانی به مناسبت تولد اکبر گلپایگانی گفت: اکبر گلپایگانی یکی از درخشان ترین هنرمندان ایران هست. ایشان در وسعت صدا، هنرمند بی نظیری و در آواز، تحریر و چهچه بسیار فوق العاده هستند تا جایی که تعارف را در کارهای بسیار زیبای خود تمام کردند و دیگر حرفی برای گفتن نگذاشتند.

خاطرات بسیاری از گلپا دارم ولی نمی شود همه را گفت (با خنده). من به گلپای عزیز تولدش را تبریک می گویم و برای ایشان بهترین ها را آرزو می کنم و از خدواند می خواهم به عمر این عزیز اضافه کند که همه از هنر و وجود این هنرمند بزرگ بیشتر بهره ببرند و در آسمان هنر همیشه بدرخشد و بماند. برای شما عزیزان نیز آرزوی موفیقیت دارم.

هما میر افشار: صدای گلپا وسعت بسیاری دارد

اکبر گلپایگانی و هما میرافشار

قدیمی ها - مجتبی نظری: وقتی با هما میرافشار شاعر و ترانه سرا تماس گرفتم تا به مناسبت تولد اکبر گلپایگانی صحبت یا خاطره هایی از وی بگوید، گفت: من با عجله در حال آماده شدن هستم چون قرار است بیژن مرتضوی به منزل ما بیاید و برای عید در تدارک برنامه ای مفصل هستیم.

وی در ادامه گفت: من در زمان گذشته و حال، دوستی صمیمی با اکبر گلپایگانی داشتم و دارم و برایش آرزوی سربلندی دارم. خواهشی که شما دارم سلام من را به او برسانید.

وی در پایان گفت: صدای گلپا وسعت بسیاری دارد و امیدوارم سال های سال زنده باشد تا برای علاقه مندانش بخواند.

گفتگوی با حنجره طلایی: ناگفته های گلپا از گلها

اکبر گلپایگانی

شرق: در بعد از ظهر یکی از آخرین روزهای پاییزی سال 1392 به بهانه نزدیک شدن به سال روز تولد 80 سالگی استاد اکبر گلپایگانی یا همان گلپای آواز ایران به خانه استاد رفتیم.

به همان خانه قدیمی اش در فرمانیه که همچون صاحبش رنگ و بویی از اصالت دارد؛ خانه ای با درخت های بلند که در انبوه آپارتمان سازی های بی قواره و بی اصالت شمال شهر، همچنان اصالتش را حفظ کرده.

با گلپا چرخی درون این خانه که حالا دیگر به نوعی بخشی از وجود این خواننده کهنه کار محسوب می شود، زدیم و استاد عکس هایش را با رفقای قدیمی اش نشان مان داد؛ عکس هایی با تختی، بازیکنان تیم ملی فوتبال هم دوره جوانی اش، فرهنگ شریف، زنده یاد علی تجویدی و بسیاری از خوانندگان و نوازندگانی که دوستشان دارد. با حوصله عکس ها را نشان مان داد و برای هر کدام با لذتی مثال زدنی روایتی کوتاه گفت که گاه با خنده و لبخند از خاطرات خوش گذشته و گاه با اندوه و افسوس از فراق شان همراه بود. بعد هم پس از پذیرایی مختصر روی صندلی نئون اش نشست و درباره موضوعات مختلفی چونروند شکل گیری و تاثیر گذاری جریان بازگشت، نقش هوشنگ ابتهاج در جریان بازگشت، گرفتن غرامت یک میلیون دلاری از پازولینی کارگردان، صدای شجریان، همخوانی با ابراهیم تاتلیسس و بسیاری موضوعات دیگر به گفت وگو نشستیم. در میان مصاحبه نیز البته گلپا پاسخگوی تلفن های دوستان قدیمی اش بود که شنیدن دیالوگ های این پیر آواز با رفقایش خالی از لطف نبود. هماهنگی این گفت وگو را رضا مهدوی بر عهده داشت که از او سپاسگزاریم. اکبر گلپایگانی متولد دهم بهمن1312 در تهران است. این گفت وگو نیز همزمان با سالروز تولدش و به همین بهانه منتشر می شود.

محوریت مصاحبه را روی جریان بازگشت قرار است دنبال کنیم؛ همان طور که می دانید بخش مهمی از موسیقی امروز کشورمان حاصل شکل گیری این جریان است؛ در دهه40 موجی که بعدها با عنوان جریان بازگشت از آن نام برده شد، از سوی روشنفکران به راه افتاد که مهم ترین دغدغه  آنها احیای سنت های منسوخ بود. این جریان به موسیقی نیز کشیده شد و در دهه50 با تغییراتی که در رادیو اتفاق افتاد، زمینه یک انقلاب موسیقایی را پدید آورد. بعدها و به خصوص در 35سال اخیر جریان بازگشت نبض اصلی موسیقی کلاسیک ایرانی را به دست گرفت و حاصلش آن شد که امروز می بینیم. آقای گلپا شما برای اولین بار چه زمانی با این تفکر به اصطلاح جریان بازگشت برخورد کردید؟

منظور از موسیقی قبل یا بعد از انقلاب چیست؟ به نظر من موسیقی قبل از انقلاب، موسیقی ای است که سمبلش برنامه گلها بود. گلها شامل چند بخش از جمله گلهای جاویدان، گلهای رنگارنگ، برگ سبز، شاخه گل و موسیقی های فولکلور محلی می شد.

مردی پیدا می شود به نام داوود پیرنیا که با آن دیدگاه ها و سلیقه خاص خودش و با کمک روح الله خالقی، علی دشتی، دکتر صورتگر و رهی معیری شالوده برنامه گلها را می ریزند. خواننده های بزرگی هم مانند ادیب خوانساری، سیدحسین طاهرزاده، تاج، بنان و فاخته ای در این برنامه به اجرا می پردازند که کسی نمی تواند منکر جایگاه ویژه آنها شود. از میان نوازنده ها هم آدم هایی مانند مرتضی خان محجوبی، حسن کسایی، جلیل شهناز، فرهنگ شریف، رضا ورزنده، امیرناصر افتتاح، فرامرز پایور، صبا، علی تجویدی، پرویز یاحقی، همایون خرم و بسیاری دیگر جزو نوازندگان این برنامه شدند.

مرحوم پیرنیا و دوستانش می آیند و برنامه ای درست می کنند که سری اول آن گلهای جاویدان نام می گیرد و بعد قسمت های بعدی آن با عنوان های گلهای رنگارنگ، شاخه گل و برگ سبز ساخته می شود.

بنان، فاخته ای (حسین قوامی)، من و عبدالوهاب شهیدی چهار خواننده ای بودیم که در گلهای جاویدان برنامه اجرا می کردیم. در برنامه گلهای رنگارنگ نیز هنرمندان دیگری مانند ایرج، شجریان، محمودی خوانساری و نادر گلچین آورده شدند که اجرا های خوبی نیز داشتند. این در حالی بود که خواننده های دیگری را نیز شکارچیان گلها پیدا می کردند.

ولی در ادامه کار، مساله ای پیش آمد و تغییراتی رخ داد که باعث شد همه ما از گلها کناره بگیریم؛ ما دیدیم اینها چیزهایی می گویند که نمی توانیم هضم کنیم. اینها آمدند و برنامه هایی را درست کردند و گفتند ما می خواهیم ردیف ها را بزنیم که من از آقای شهناز پرسیدم استاد اینها چه می گویند؟ منظورشان از ردیف چیست؟ من خودم 9 سال و نیم شاگرد نورعلی خان برومند بودم و مجموعه آوازی فراز و فرود را که شامل 600 ردیف منتشر شده، زیر نظر من نوشته شده است. ما گفتیم این ردیف چیست و ردیف می خواهد چه کار کند؟ گفتیم گوش کنیم ببینیم چه می گویند؟ چند نفری آمدند و حرف هایی زدند که به نظر ما خوشایند و در شأن برنامه ای چون گلها نبود. حتی گفتند ما می خواهیم اسم برنامه گلها را نیز عوض کنیم. آقایی که شاعر هم بود و افکار خاصی داشت، چنین چیزهای عجیب و غریبی می خواست.

هوشنگ ابتهاج از سال ۱۳۵۰ به رادیو آمد و سرپرست برنامه گلها در رادیو ایران شد؛ برای اینکه کسی بیاید و در راس برنامه ای چون گلها با آن همه هنرمند تراز اول قرار گیرد باید پشتوانه و پیشینه ای در زمینه موسیقی داشته باشد. شما با ابتهاج تا پیش از آمدنش به رادیو چقدر آشنایی داشتید؟

قبل از اینکه ابتهاج به رادیو بیاید، من از شعری خوشم آمده بود و آن را خوانده بودم و بعدها معلوم شد که ابتهاج این شعر را سروده است. وقتی هوشنگ ابتهاج به رادیو آمد ما او را نمی شناختیم. بعد که آمدند و کار را شروع کردند و آن حرف ها را زدند که باید ردیف ها را بزنیم و بخوانیم، مشخص شد که اصلا ماجرا بحث ردیف نیست. مگر همه آن آدم هایی که در برنامه گلها مانند یاحقی، تجویدی، شهناز، کسایی، فرهنگ شریف، بدیعی، خرم، محجوبی و بقیه دوستان ردیف نمی دانستند؟ ماجرا این بود که یک چیزهایی پشت این ماجرا قرار داشت. ما با دوستان هنرمندمان نشستیم و گفتیم مساله چیز دیگری است. اینها حرف شان از بین بردن برنامه گلها است. ما هم گفتیم بهتر و سنگین تر این است که خودمان بگویم دیگر نمی آییم.

نمی دانم چرا اینقدر از گلها می ترسیدند. همان زمان برنامه ای بود که توسط دکتر جهانبگلو و اسدالله ملک درست شده بود به نامنوایی از موسیقی ملی که خوانندگی آن را مرحوم محمودی خوانساری برعهده داشت و این برنامه چقدر هم زیبا بود. خب ما با این برنامه مخالفتی نداشتیم و می گفتیم این برنامه باشد، گلها هم باشد؛ اما اینها می گفتند نه اینطوری نمی شود. بعد هم گلها را برداشتند و گفتند اسمش را باید چاووش بگذاریم. کمی که جلوتر رفتند سعی کردند کارهایی کنند که نشد و نام گلها برای همیشه گلها ماند.

لطفا کمی شفاف تر بگویید اینکه می گفتند ردیف بزنید دقیقا منظورشان چه بود؟

ببینید بزرگانی چون حسن کسایی، پرویز یاحقی، محمودی خوانساری یا بقیه اساتید اگر ردیف موسیقی دستگاهی را نیاموخته بودند که نمی توانستند آنگونه بنوازند. اینها که آمدند منظورشان از ردیف خوانی به قالب خوانی تبدیل شد و قالب زنی. یعنی شما اگر 10تا سه گاه می خواندی، همه اش یک شکل بود و این می شد اجرای ردیف.

در همان زمان آرام آرام بسیاری از ارکسترهای رادیو نیز به تعطیلی کشیده شد تا فرم یک دست تری به وجود بیاید؛ حاصل این تفکر به اصطلاح جریان بازگشت به خصوص در رادیو چه نتیجه ای در پی داشت؟

سابق بر این قالب هایی درست می شد که درونشان ملات می ریختند و پس از خشک شدن تبدیل به خشت می شد. به این قالب ها قالب خشت می گفتند. با این کاری که دوستان به راه انداختند، در ردیف خوانی نیز چنین اتفاقی افتاد و بداهه و خلاقیت از بین رفت. آرام آرام همه یک شکل می خواندند و می نواختند، مثلا سه گاه را از درآمد شروع می کردند و به ترتیب بقیه گوشه هایش را می نواختند. این هم می توانست یک نوع کار باشد. مرحوم صبا می گفت: خواننده ها دل ای دل ای و امان امانی که قبل از شعر می گویند، می خواهند خودشان را کوک کنند. وگرنه کار خواننده، زیباخواندن شعر است و شما با شعر هم می توانید شروع کنید این هم یک مدل است. کاری که این افراد می کردند نیز می توانست یک مدل اجرا باشد.

اما اینها می گفتند گلپا چنین می خواند و چنان می کند؛ این در صورتی بود که هر خواننده می تواند جایگاه خودش را داشته باشد. آنها چیز دیگری می خواستند و من معتقد بودم در چنین شیوه ای تکلیف بداهه و خلاقیت چه می شود. من وقتی می خواندم ما رند و خراباتی و مستیم در واقع گوشه حصار را در سه گاه می خواندم و اجرای من هم همان اجرای ردیف همراه با بداهه و خلاقیت بود.

به نظر من خواننده باید ردیف ها را بداند و این ردیف ها به منزله چهار عمل اصلی (ضرب، تقسیم، جمع و تفریق) است که به واسطه آنها می توانید مساله ها را حل کنید. اما مساله اصلی اینجاست که شما 2 به علاوه 2 را تا چه زمانی باید تکرار کنید؟ شما اینها را در ابتدا تکرار می کنید که بتوانید بعدها مساله حل کنید وگرنه خود این تکرارها که هدف نیست. بعد از این نیز برای حل یک مساله هر کسی از یک راه حل استفاده می کند و می گوید نتیجه راه حل شما چیست؟ همه قشنگی موسیقی ما به این است که هر کدام مان یک شور متفاوت بخوانیم.

اجرای موسیقی با ابداع گره خورده است؛ ردیف  موسیقی ایرانی هم حکم همان چهار عمل اصلی در ریاضی را برای انجام کارهای دیگر دارد. آخر مگر می شود این اساتیدی که از آنها نام بردم ردیف موسیقی ایرانی را ندانند و اینقدر خوب ساز بزنند و آهنگ های خوب بسازند؟

شما در بخشی از صحبت هایتان گفتید ردیف نوازی بهانه ای بود تا برنامه گلها تعطیل شود؛ جدا از آن تفکر روشنفکری جریان بازگشت عامل دیگری هم در این اتفاقات دخیل بود؟

این آقایانی که آمده بودند و برنامه گلها را تعطیل کردند، جدا از بهانه ای که می آوردند، نمی خواستند کسی به عنوان سمبل مطرح شود. همین شد که برنامه گلها را برداشتند و برنامه دیگری به نامچاووش به جایش راه انداختند. جریانی که این آقایان به راه انداختند حاصلش چه شد؟ این آقایان موسیقی ما را به بی راهه بردند. موسیقی قدما متعلق به دوره خودشان بوده است ما برای دوره خودمان چه به وجود آورده ایم؟

هنرمندان ما امروز به جای اینکه مانند علی تجویدی و همایون خرم، آثار هنری خلق کنند، به بازسازی آثار گذشتگان می پردازند. یعنی باور کنیم دیگر نسل تجویدی ها و همایون خرم ها تمام شده است؟ نه من باور نمی کنم.

شما بعد از انقلاب هیچ اجرایی نداشتید و همواره گمان بر این بوده که بنا به دلایل سیاسی چنین اتفاقی افتاده است؟

نه من هرگز کار سیاسی نکرده ام و از سیاست هم به طور مطلق متنفرم. من برای هیچ گروهی نمی خوانم. بعد هم من احساس کردم در موسیقی نتی به نام سکوت وجود دارد با خودتان می گویید من ساکت می نشینم ببینم نتیجه کار چه می شود.

من 34 سال است که در رادیو اجرا نکرده ام و به هیچ عنوان اهل سیاست نبوده و نیستم؛ در همان زمان شرایطی پیش آمد که جلسه ای با همه هنرمندان گذاشتیم و من گفتم به نظرم به صلاحم نیست که دیگر در این فضا بخوانم.

برای روشن شدن موضوع یک مثال می زنم؛ ما شاگرد مدرسه نظام و دانشکده افسری بودیم و شما عکس هایش را امروز در خانه ما دیدید. در مدرسه نظام و دانشکده افسری سلسله مراتب ترقی از سرجوخگی به گروهبانی، ستوانی، سروانی، سرگردی، سرهنگی، سرلشکری، سپهبدی و ارتشبدی به ترتیب طی می شود. همه کسانی که در برنامه گلها بودند در کار خودشان ارتشبد محسوب می شدند. ما تا ارتشبدی رفته ایم من احساس می کردم وظیفه و دینم را به وطنم ادا کرده ام و از این رو کنار کشیدم.

آخرین برنامه تان در رادیو در چه تاریخی اجرا شد؟

آخرین برنامه ای که من در رادیو ضبط کردم برای بهار بود که دی 57 اجرا شد و عنوانش بوی گل و بانگ مرغ برخاست بود که پرویز یاحقی، فضل الله توکل و امیر ناصر افتتاح نیز در این برنامه همکاری می کردند.

من یک روز در دوبی به همراه همسرم و آقای حشمت مهاجرانی و علی کریمی رفتیم ناهار بخوریم. من به علی کریمی گفتم اوضاع و احوالت و وضعیت حرفه ای ات در این سن و سال چگونه است؟ گفت ببین آقای گلپا ما برای فوتبال بازی کردن زمانی داریم که این زمان برای من دارد تمام می شود.

همیشه همین است، مثلا دیوید بکام اگر می خواست به بازی ادامه دهد، هنوز هم می توانست بازی کند ولی به موقع رفتن و حفظ شأن، نکته بسیار مهمی  است که من هم در آن زمان بر اساسش تصمیم گرفتم.

بعد از انقلاب هم برای اولین بار صدای من را آقای رضا مهدوی از رادیو پخش کرد. فکر می کنم حدود چهار، پنج سال قبل این اتفاق افتاد و در دو برنامه آواز پیش ما سوختگان مسجد و میخانه یکی است و دیوانه محبت جانانه ام هنوز را پخش کرد.

شما جزو کسانی بودید که سعی کردید موسیقی ایرانی را از آن فرم هنری اش به سمت عامه پسند شدن ببرید و طبقات اجتماعی مختلف توانستند با موسیقی ایرانی ارتباط برقرار کنند.

نه، این عامه پسندکردن نبود. موسیقی ایرانی دچار خستگی شده بود. این صحبت آقای بنان است که گفت: خوب شد آقای گلپا آمد و صفحات ما را هم خریدند. این حرف چه معنی ای می تواند داشته باشد؟ آقای بنان، تاج، طاهرزاده و خیلی های دیگر، خوانندگان بزرگی بودند ولی اینقدر سبک یکنواخت شده بود که وقتی من به رادیو دعوت شدم، مشیر همایون شهردار که سرپرست بخش موسیقی بود به من گفت می خواهی چه بخوانی؟ پاسخ دادم آقای پیرنیا من را دعوت کرده در برنامه گلهای جاویدان آواز بخوانم. گفت آواز؟ گفتم بله. گفتبرو پشت بام بخوان.

این تلنگری شد برای من که به یاد حرف استادم افتادم که گفته بود باید چیزی بخوانی که کسی تا به حال نخوانده است. من هم آمدم و آواز را به مرحله ای رساندم که با یک مثنوی شور که می گوید: مست مستم ساقیا دستم بگیر. به چیزی بین ترانه و آواز تبدیل شد. طوری شد که مردم، سر گذر و روی پل و هر جایی که می شد مست مستم ساقیا دستم بگیر را می خواندند.

باید ببینیم مردم چه می خواهند. من اختلافم با استادم نورعلی خان برومند سر همین موضوع بود. ایشان می گفت شما نباید بروی برای مردم بخوانی نباید در برنامه گلها بخوانی؛ باید بروی برای ناصرالدوله و حسام السلطنه بخوانی. این آدم هایی که می گفت خودشان پول داشتند و مجالس خودشان را داشتند و آخرش هم پولی توی پاکتی می گذاشتند و می دادند. ما به پول آنها نیازی نداشتیم و می گفتیم اگر کسی بخواهد ما را ببیند باید بیاید روی سن ببیند.

آمدم گفتم شما که می گویید در  خانه فلان الدوله و فلان سلطنه بخوانم، من از دانشکد افسری بیرون آمده ام که این کار را درست کنم.

آن زمان چهار کافه در خیابان لاله زار بود؛ پرویز یاحقی، فرهنگ شریف، رضا ورزنده، امیرناصر افتتاح و من شروع به کار کردیم. در همان موقع در تهران زمین متری 11 هزار تومان بود و من شبی دو هزار و 500 تومان می گرفتم؛ پرویز یاحقی شبی 600 تومان، فرهنگ شریف 500 تومان، رضا ورزنده 400 تومان و افتتاح هم 300 تومان می گرفت.

چطور شد موسیقی ایرانی آن هم با این نوازندگان قدری که نام بردید از رادیو به کافه های لاله زار کشیده شد؟

داستان اینکه چطور این روال به وجود آمد هم از این قرار است که خانم آقای امینی (نخست وزیر وقت) ما را دعوت کرده بود؛ این خانم یک دفعه برگشت به ما گفت چرا موسیقی ایرانی را جهانی نمی کنید؟ گفتم شماها نمی گذارید. گفت یعنی چه؟ گفتم مگر شما نیامدید به مدت پنج سال واردات ماشین را ممنوع کردید حالا بیایید این خانم هایی را که می آیند در این کافه می خوانند و می رقصند و پر می زنند ممنوع کنید تا هنرمندان موسیقی ایرانی بین مردم بیایند و کار کنند.

گفت من همین فردا این کاری را که شما گفتید انجام می دهم و همین کار را هم کرد. بلافاصله حسن عرب نامی که مشاور آقای حجازی بود آمد و با ما قرارداد بست. بعد از من هم آقایان ایرج، جلیل شهناز، جهانگیر ملک و بعد هم تمام هنرمندان آمدند و در این کافه ها برنامه اجرا کردند.

همه چیز از همان اولش که ایده آل نیست؛ همین موبایلی که امروز به وسیله آن با تمام دنیا به صورت لحظه ای می توانید تماس داشته باشید اولش هندلی بود که باید اپراتور یک شماره را برای شما می گرفت. استاد صبا می گفت اگر در تمامی علوم شاگرد از استادش جلو نزند که علم و پیشرفت، از بین می رود. در همه رشته ها باید حرکت کرد، بداهه انجام داد و خلق کرد. خود رهبر انقلاب هم گفته بروید و خلق کنید؛ امام خمینی هم که آمد، گفت می توانید همه کاری بکنید. آقای حسن روحانی هم می گوید ما می توانیم و باید خلق کنیم و برویم چیزهای نو به وجود بیاوریم. اینها رهبران مملکت ما هستند و اینگونه می گویند.

موسیقی ما بسیار وسیع است؛ یادم می آید وقتی با استاد صبا و فرامرز پایور، نورعلی خان برومند و احمد عبادی به یونسکو رفته بودیم، موسیو دانیلو به مرحوم صبا گفت این موسیقی شما در برابر موسیقی دنیا مانند قطره اشکی در برابر دریاست. استاد صبا هم با همان حالت خاصش گفت بله موسیقی ما مانند قطره اشک است اما این قطره اشک واقعا سوزاننده است. ما تازه اول کار هستیم. هر کدام از هنرمندان ما باید جایگاه خودشان را داشته باشند و به دنبال خلق و بداهه بروند.

این خلاقیتی که شما می گویید بستر می خواهد؛ در گذشته شیوه تدریس به گونه ای بود که از دل آن طاهرزاده، بنان، قوامی، ایرج، گلپا، شجریان، ادیب خوانساری و بسیاری دیگر بیرون آمدند که هر کدام امضایی داشتند. اما امروزه شاهد چنین تنوعی در خروجی کلاس های آواز نیستیم. چه تفاوتی میان تدریس آواز در گذشته و امروز می بینید؟

الان هم اگر جلو جوان ها را نگیرند، موسیقی ما پیشرفت خواهد کرد و مطمئن باشید که در آینده نزدیک موسیقی ما از این حالت بیرون خواهد آمد.

هر هنرمندی باید ردیف موسیقی ایرانی را بداند. اینها الفبای موسیقی است. ما چیزی به اسم رج زدن داریم که مشقی را در بالای صفحه می نوشتند و همه عین همان را پایین سرمشق کپی می کردند؛ این کار که موسیقی نیست. ما سیری در موسیقی مان داریم که چند صد سال قبل به وسیله افرادی مانند صفی الدین ارموی بسط و گسترش پیدا کرده و همین طور تا میرزا عبدالله و آقامیرزا حسینقلی و درویش خان و نورعلی خان برومند آمده. آنچه به این افراد رسیده مانند چهارعمل اصلی است و این اصل را باید یاد گرفت.

اما نورعلی خان برومند هم که از ایشان یاد می کنید شیوه خوانندگی شما را نمی پسندید؛ درست است؟

بله؛ ایشان حتی صدای ادیب خوانساری را نیز نمی پسندید. من 9 سال و نیم شاگرد نورعلی خان برومند بودم و ایشان آوازهایی از سیدحسین طاهرزاده داشت که می گفت: باید نعل به نعل اجرا شود. اگر قرار بود همه به دنبال این روش بروند شاید یک سیدحسین طاهرزاده خلق می شد اما خواننده دیگری به وجود نمی آمد، مثلا اگر یکی از ادوات تحریر گوشه سلمک را متفاوت با آنچه طاهرزاده اجرا کرده بود، می خواندید می گفت نشد آقا.

در منزل همین آقای نورعلی خان برومند، اسماعیل خان قهرمانی ساز می زد و آقای طاهرزاده می خواند. من به آقای طاهرزاده گفتم حالا من جور دیگری برای شما می خوانم که شما بگویید چگونه است؟ من همان سلمک را با این شعرما را به جز تو در همه عالم عزیز نیست خواندم و به شوشتری وارد شدم. آقای طاهرزاده یک مرتبه توجهش جلب شد. بعد به شور رفتم و باز برگشتم. طاهرزاده تعجب کرد و چشم هایش بازتر شد که چگونه این کار را انجام دادم. خب این حاصل 9سال ونیم ردیف کارکردن نزد نورعلی خان برومند و البته نتیجه تفکر و خلاقیت فردی خود من بود.

جوان ها باید ردیف را یاد بگیرند ولی نباید به خشت زدن و رج زدن بیفتند. باید روی آنچه یاد می گیرند، بروند فکر کنند. همواره ردیف دان ها قصد داشتند آن چیزی را که در قدیم بوده قالب کنند. همه چیز دارد رو به جلو می رود آن وقت انتظار دارند موسیقی به 1700 سال قبل برگردد!

من هرگز و تحت هیچ شرایطی کاری را که بعد از گلها می خواستند، انجام نمی دادم. چون من آدم مستقلی هستم و فکرم هم برای مردم است و آنچه مردم بخواهند برایشان می خوانم. موسیقی ما موسیقی تعزیه، موسیقی جنگ، موسیقی شاد و انواع دیگری از موسیقی است؛ باید ببینید مردم چه می خواهند. وقتی شما در مجلسی نشستید و می خواهید چیزی اجرا کنید، باید ببینید آن مجلس شاد است یا مجلس عزای کسی است؛ به شعر و موسیقی باید دقت کنید.

بلبل و قناری هم می خوانند و صدایشان هم بسیار زیبا است. اما یک وقتی هست که شما مانند قدیم ها وقتی به اوشان می روید از ساعت هفت شب جیرجیرک ها شروع به جیرجیر می کنند و از این فضا لذت می برید؛ صدای بلبل و قناری زیباست ولی در این فضا صدای جیرجیرک لذتبخش است. پس شما باید بدانی برای چه مجلسی قرار است اجرا کنی.

بعدها حتی آمدند و گفتند تحریر هم نمی شود زد. آواز بدون تحریر یعنی چه؟ مگر آواز بدون تحریر می شود؟ خب، این چه کاری است اگر یک خانم یا آقا را با صدای قشنگی بیاورید که آن شعر دکلمه کند که خیلی بهتر می شود. تازه بعد از آن آمدند و گفتند تحریر 9 تا است. من در کتابم هم نوشته ام تحریر از روی الف تا آخرین حرف یعنی ی می تواند استفاده شود. تحریر هایی هم که روی هر یک از این حروف می زنید با یکدیگر فرق می کند. این یک علم است.

شما حدود 17سال فقط و فقط آواز می خواندید و پس از آن به یکباره سمت اجرای ترانه و تصنیف هم رفتید. این رویکرد چه دلیل خاصی داشت؟

در آن زمان خواندن ترانه نیاز مردم بود. تازه من چیزی را به وجود آوردم که هنوز به خوبی باز نشده است. من بعد از اینکه شروع به خواندن ترانه کردم، دیدم هنوز فاصله دیگری میان ترانه و آواز وجود دارد که رومانس بود. همان قطعه تصورهای باطل... را اگر گوش کنید، تازه شروع به فکرکردن می کنید که چه می گوید.

الان دیگر نوبت جوان ترها است؛ امثال گلپا کارهایشان را کرده اند و امروز دیگر باید به جوان ها میدان داد و چوب لای چرخشان نگذاشت. همه اش که نمی شود گلپا و فلان و فلان خواننده را شنید.

در نسل جوان صدای امیدوار کننده ای می بینید؟

بله. من شاگردی دارم به اسم صادقیان که بسیار خوب می خواند.

همین آقای صادقیان را در یک برنامه تلویزیونی هم آورده بودند که مثل شما می خواند، این هم کپی محسوب می شود.

کپی خواندن یعنی ادادرآوردن. من به همه شاگردانم گفته ام خودتان باید آوازتان را طراحی کنید و جایگاه خودتان را در موسیقی به دست بیاورید درست همان کاری که گلپا و شجریان و خیلی های دیگر کردند وگرنه یک کاری را که کس دیگری کرده شما دوباره بخواهید تکرار کنید، مسخره است.

برای مثال شما اگر بخواهید دیلمان آقای بنان را با همان شعر کپی کنید، هرگز نمی توانید بهتر از بنان آن را بخوانید؛ اما اگر شعر دیگری انتخاب کنید و خودتان باشید امکان دارد دیلمانی به مراتب بهتر از بنان بخوانید.

من 80 سال دارم و معتقدم حقایق را باید بپذیریم و یکی از حقایق این است که از یک سنی به بعد باید به فکر پرورش شاگردان مستعد و به خصوص شاگردانی که پول ندارند، بود.

کمی هم به سراغ حاشیه ها برویم؛ ظاهرا برای استفاده از صدای شما در فیلمی  از ساخته های پازولینی، دستمزدی یک میلیون دلاری به شما پرداخت شده است. این صحت دارد؟

من سه فیلم بازی کرده ام؛ یکی حنجره طلایی بود که فکر می کنم حدود سال 50 ساخته شد که دیدم بازی در سینما کار من نیست. سال 48 نیز یک داستان شب در رادیو با عنوان آتشی بر دل بازی کردم که نقش اولش مجید نام داشت و من بازی می کردم. این داستان نیز به مدت هفت روز در ماه رمضان پخش شد.

بعد از آن علی عباسی در استودیو میثاقیه به من گفت: خبر  داری پازولینی در فیلمش از صدای تو استفاده کرده است؟ خب من هم وکیل گرفتم و بعدها من و پازولینی را خواستند و پرونده مان حدود یک سال به طول انجامید. بالاخره هم این آقا را محکوم کردند که شما آواز این آقا را بدون اینکه از ایشان اجازه بگیرید، برداشته اید و در متن فیلم خودتان استفاده کرده اید. من یک آواز خسرو و شیرین با ساز جلیل شهناز خوانده بودم که در بخش تحریرش از پایین به سمت بالا حرکت می کردم و تحریر می زدم و دوباره به سمت پایین بازمی گشتم.

این تحریر را یک نفس زده بودم و آنقدر زیبا شده بود که مرحوم پیرنیا و روح الله خالقی و علی دشتی به خانم روشنک گفتند دو بیت دکلمه شعر بعد از این تحریر بخواند و دوباره این تحریر را تکرار کردند که این اتفاق بی سابقه بود. این دکلمه و تحریر را اول فیلمماد آ گذاشتند. بعد هم پازولینی محکوم به پرداخت یک میلیون دلار به خاطر این کار به بنده شد.

ظاهرا برنامه مشترکی هم با ابراهیم تاتلیسس داشتید؛ این برنامه در چه ابعادی بود و کجا برگزار شد؟

این برنامه حدود 10 سال قبل برگزار شد. کنسرت من با غیر ایرانی ها، یکی با احمد ظاهرشاه برادرزاده محمد ظاهرشاه در پاکستان بود. ما سفری داشتیم که طی آن 10 روز به افغانستان، 15 روز در پاکستان و 15 روز در هند بودیم. با اسدالله ملک بودیم. اینها با سازهایی شبیه گارمون بود که روی زمین می گذاشتند و می نواختند و همچنین با طبلا آمدند. آن کنسرت را در ماهور با استفاده از شعرهمچون منصور من از سر دار برفتم اجرا کردیم.

یکی هم برنامه مشترک با ابراهیم تاتلیسس در آمریکا بود. من در آمریکا کنسرت داشتم و ابراهیم تاتلیسس برای تماشای آن برنامه آمده بود. ابراهیم تاتلیسس را به روی سن دعوت کردیم و اجرای مشترک با هم انجام دادیم. اجرایی هم با سارا زاوور در منزل سردار حکمی  در پاسداران داشتیم. بزرگ لشگری در آن زمان رییس رادیو بود. آقای بدیعی و امیرناصر افتتاح هم جزو نوازنده ها بودند و سرپرست نوازنده ها نیز آقای بزرگ لشگری بود.

با ابراهیم تاتلیسس چه قطعه ای اجرا کردید؟

ابراهیم تاتلیسس آهنگ آبی آبی چشم آبی را تازه خوانده بود و من تحت تاثیر این آهنگ بودم. گروه نوازنده های ما هم آنقدر قوی بودند که هر چیزی می توانستند بزنند. در آن اجرا ما 13نوازنده داشتیم.

یکی، دوماه قبل هم اثری از شما پخش شد؛ این اثر به تازگی ضبط شده بود؟

من هر از گاهی اثری ضبط می کنم. امسال هم وقتی رفتم زلزله زده ها را دیدم احساس کردم هیچ چیز سر جایش نیست. با تاثیر از این اتفاق این شعر را خواندم: آنجا که  روزی  خانه عشق و صفا بود دیگر به جا نیست، سقفی که بامش سایه لطف خدا بود دیگر به جا نیست، دیگر رهی نیست دیگر دری نیست ره گستری نیست. آمدم و گفتم این را می خواهم برای زلزله زده ها بخوانم.

سال گذشته هم اثری ضبط کردم و گفتم این دیگر آخر کار است. نوازنده اش هم جهانشاه برومند بود و خیلی هم صدا کرد. یک روز ناهار با هم بودیم گفت برویم یک چیزی یادگاری ضبط کنیم. شعری از جهانبخش پازوکی با عنوان این دیگه آخر کاره دستم بود و می گفت: این دیگه آخر کاره، آخرین سوت قطاره... حس خیلی خوبی هم داشت.

الان هم اگر سوژه خوب دستم بیاید، کار می کنم؛ ولی به نظر من کار مهم من این است که جوان ها را زنده کنم. صدا نعمت خدادادی است، به شرطی که برای مردم دلسوخته بخوانی؛ این صدا می تواند کینه ها را از بین ببرد و دل ها را به هم نزدیک کند. شما با شعر خوب به خدا نزدیک می شوید. همه اش که پول نیست.

خیلی ها دوست دارند نظر شما را در مورد صدای استاد شجریان بدانند...

من صدای آقای شجریان را بسیار دوست دارم. ایشان صدایی بسیار خوب و جایگاه خودش را دارد. نه فقط آقای شجریان، من صدای آقای ناظری را هم دوست دارم. یک  روز که عازم سفر بودم آقای نوربخش آمد منزل ما و تعدادی از آهنگ هایش را به من داد. در این مجموعه ای که به من داد قطعه ای به نام مرا مگذار و مگذر در فضای دشتی بود. من از اینجا تا شمال رفتم و برگشتم این کار را هفت دفعه گوش کردم. اینها همه صداهای قشنگی هستند. ما همه باهم برادر و رفیق هستیم. شما تا به حال ندیده اید که وقتی من از آقای شجریان، ناظری، نوربخش و بقیه کسانی که می خوانند صحبت می کنم بد بگویم. همیشه گفته ام هر کسی جایگاه خودش را دارد و همه خدمت کرده اند. حالا یک کسی اینطور می پسندد همین طور هم می خواند. از آنجا که مرحوم طاهرزاده همیشه به خانه نورعلی خان برومند می آمد، نورعلی خان می گفت همه باید مثل آقای طاهرزاده بخوانند. من مخالف بودم و می گفتم هر کسی باید مثل خودش بخواند. من از آقای طاهرزاده پرسیدم شما خوب خواندن را از که آموختید؟ گفت از آنهایی که بد می خواندند. این نکته خیلی مهمی  است.

چند وقت قبل به بیمارستان برای عیادت یکی از دوستانم رفته بودم که آقای ناظری را هم دیدم. ایشان به من خیلی محبت دارد. گفتم ای کاش بیشتر همدیگر را ببینیم. بعد گفتم ولی سازت را همراهت نیاوری چرا که ما نباید فقط به خاطر خواندن دور هم جمع شویم. آقای ناظری گفت: آقا من برای شما نخوانم برای که بخوانم؟ در مسیر برگشت وقتی روی این حرف آقای ناظری فکر کردم، دیدم این حرفش چه صفایی داشت و من از ایشان درس گرفتم. با یک کلمه حرف، من را دگرگون کرد. ما همه با هم دوست هستیم.

الان صداهای خوبی در شاگردها و جوان ها می بینم، صداهایی مثل صدای آقای خوشرو، مهاجر، صادقیان، یا یک سرهنگ شهربانی به نام شیخ که می توانند پشتوانه آینده موسیقی ما شوند. من هم وصیت و توصیه می کنم به همه رفقایم که به جوان ها کمک کنند و دستشان را بگیرند. حتی اگر می توانند از این جوان ها برای آموزش پول نگیرند. من چیزهایی از این جوان ها دیده ام که باورتان نمی شود.

یک شعری خوانده ام که بعدا منتشر خواهد شد؛ این شعر می گوید: جونیم رو آسون گرفتی، زندگی زندگی، تو با قیمت جون گرفتی. به زندگی می گوید هیچ چیز به من مفتی ندادی جانم را گرفتی. حالا سنم به 80 رسیده است. اینها تجربیاتی است. ما از یک خانواده پولدار نبودیم. اینقدر پیاده نیمه شب ها خودمان را به خانه رسانده ایم. با آقای علی اصغر بهاری وقتی از خانه استادم بیرون می آمدیم رویمان نمی شد به کسی بگوییم ما را هم برسان. از خیابان گنجه ای در امیریه تا خیابان شهردار می آمدیم. باز هم من چیزی دستم نبود ولی آقای بهاری کمانچه اش را هم حمل می کرد. پیرمرد به من می گفت خسته شدم گلپاجان. ما این زجرها را هم کشیده ایم و می دانیم نداری یعنی چه. جوانی که پول ندارد ولی صدای قشنگی دارد، باید کمکش کرد.

در مورد رابطه تان با برادرتان محمد گلریز هم می خواستم سوال کنم چرا که در محافل مختلف حرف ها و شایعات زیادی در این زمینه زده  می شود...

رابطه ما بسیار خوب است. اتفاقا چندی قبل تلفنی با هم صحبت می کردیم. روحیه و افکار هر کسی متعلق به خود اوست و این حق طبیعی هر کسی است. اگر نسبت برادری هم نداشتیم باز می گفتم که او بسیار آدم درستی است. من به دلایل مختلفی بیمه هنرمندان نبوده ام؛ حدود دوماه قبل برادرم گفت: داداش برای بیمه هنرمندان نظرت چیه؟ جواب دادم همیشه گفته ام من بیمه هنرمندان و برنامه گلهایم را بخشیده ام؛ دلیلش هم اینکه من مستقلم. برادرم گفت: از نظر معنوی می پرسم؟ گفتم من از نظر معنوی اصلا نیازی به این چیزها ندارم. آن زمانی که باید پول جمع می کردیم، این کار را کردیم و نه سیگار می کشم و نه اهل برنامه دیگری هستم. هستند هنرمندانی که برای کشیدن یک دندان نیاز مالی دارند و باید به آنها کمک شود.

نظرتان در مورد صدای محمد گلریز چیست؟

صدای بسیار خوبی دارد. اولا که موسیقی را به خوبی می شناسد و بر خلاف اطلاعاتش تاکنون ندیدم ادعایی داشته باشد. محمد شاگرد حسن گلپایگانی یکی دیگر از برادرانم که خودش ردیف دان معتبری است، بوده. البته هر وقت نورعلی خان به خانه ما می آمد پشت در می ایستاد و استفاده می کرد ولی در اصل شاگرد حسن گلپایگانی بوده است. جاهایی می رود و کارهایی می کند که من به محمد افتخار می کنم. شاید اگر بداند من اینها را می گویم ناراحت شود. مغز و خطش یک جور است و هر کسی یک جور خداوند را عبادت می کند. ما هم بنده او هستیم. یک آمریکایی هم وقتی در یک صحنه رانندگی ترمز می کند می گوید مای گاد. اوست که همه چیز را می داند.

شما آثار خصوصی خوبی هم دارید. اینها را منتشر نمی کنید؟

خب، با هنرمندانی چون پرویز یاحقی، فرهنگ شریف، رضا ورزنده، حبیب الله بدیعی و مرتضی خان محجوبی آثاری دارم. اولین آوازی هم که خواندم دعوت شدم منزل مرتضی خان محجوبی که آقای حسین تهرانی، علی تجویدی، سعادتمند قمی، علی دشتی، رهی معیری هم بودند که من اولین آوازم را بعد از اینکه از دانشکده افسری بیرون آمدم آنجا خواندم. همان جا هم بود که مرحوم پیرنیا من را به برنامه گلها دعوت کرد. آن زمان من 18 سالم بود.

آثار خصوصی برای خود من ارزشی دارد که با هیچ چیز قابل قیاس نیست، مثلا آقای بدیعی همین جا به آقای شریف گفت حالش را داری شوری به پا کنیم؟ و بعد اجرای خوبی با هم داشتیم. از این دست آثار زیاد دارم. یک آواز راست پنجگاه هم دارم که در شب تولدم اجرا کردم و آقای جلیل شهناز و جهانگیر ملک هم ساز زدند. شعر این راست پنجگاه همدر ازل پرتو حسنت ز تجلی دم زد است؛ همه هنرمندان بودند. البته خودم این آواز را ندارم و دنبال این آواز هستم که گیرش بیاورم.

این آوازها قطعا می تواند الگوهای خوبی برای نسل امروز آواز ما باشد.

از این دست آثار زیاد داشته ام و متاسفانه در حال حاضر بدون اجازه من از ماهواره ها دارند این آثار را پخش می کنند. چیزهایی هم همراه با پخش این آثار می گویند که امکان دارد خدای نکرده به برخی هنرمندان بربخورد. به هر حال من اعتقاد دارم هر هنرمندی جایگاه خودش را دارد.

و در پایان اینکه در فضای جدیدی که پیش آمده آیا افق روشنی برای موسیقی و هنر می بینید؟

من اصلا آدم سیاسی نیستم ولی این آقای روحانی حرفی زده که من به ایشان ارادت پیدا کرده ام. ایشان گفته ما می توانیم همه چیز را درست کنیم و می توانیم جلو برویم و باید خلق کنیم. من از این حرف خیلی خوشم آمد. ایشان نمی گوید ما باید موسیقی مان را از 700 سال قبل بگیریم. مگر می شود توی اتوبان سوارشتر یا الاغ شوید. مگر می شود همه کارها پیشرفت کند اما موسیقی به 700 سال قبل برگردد؟ مرغ سحر در دوره خودش خیلی خوب بوده اما امروز ما باید مرغ سحرهای بیشتری بسازیم. انتظارم هم این است.

من نه نیازمند شغلی هستم و نه نیازمند پولی؛ حتی به من می گویند بیا برایت بزرگداشت بگیریم که همیشه گفته ام این را هم نمی خواهم. من انتظار دارم آنچه گفته شده عمل شود و به این جوان ها کمک کنند. امیدوارم موسیقی به جلو برود و مرغ سحرهای دیگری را به وجود بیاوریم. همیشه گفته ام بهترین افتخارم این بوده که بهترین نوازنده ها همراهم بوده اند و وجود این افراد باعث شده که من به اینجا برسم.

اکبر گلپایگانی

اکبر گلپایگانی

اکبر گلپایگانی

اکبر گلپایگانی و همسرش

هایده، پرویز قریب افشار و اکبر گلپایگانی

اکبر گلپایگانی

اکبر گلپایگانی

اکبر گلپایگانی به همراه همسر و فرزندانش

اکبر گلپایگانی و همسرش

اکبر گلپایگانی و شاهرخ

اکبر گلپایگانی و جلیل شهناز

اکبر گلپایگانی و همسرش

اکبر گلپایگانی

هما میرافشار، اکبر گلپایگانی، منوچهر بیبیان و جهانبخش پازوکی

مهستی و اکبر گلپایگانی

ایرج و اکبر گلپایگانی