به مناسبت سال روز درگذشت میرزا محمدرضا کلهر / یادی از اسطوره ی خط نستعلیق ایرانی

29 مردادماه سال روز درگذشت میرزا محمدرضا کلهر، خوشنویس دوره ی ناصری و از نستعلیق نویسان مشهور تاریخ هنر ایران است. کسی که با ایجاد شیوه خاصی در نستعلیق نویسی، نام خود را در هنر خط ایرانی جاودانه کرد.

به گزارش ایسنا، میرزا محمدرضا کلهر، خوشنویس ایرانی و فرزند محمدرحیم بیگی، درسال 1245هجری قمری درکوهپایه های زاگرس حوالی جنوب کرمانشاه متولد شد. پدرش سردار ایل بود. میرزا با توجه به شرایط محیط زندگی خود، روزهای نوجوانی خود را به آموختن تیراندازی، سوارکاری و فنون رزمی مشغول شد. در یکی از همین تمرین های رزمی بود که از ناحیه ی گوش دچار جراحت و بعدها کم شنوایی شد.

در میان ایل و محل زندگی میرزا محمدرضا، استادانی بودند که به آموزش خط مشغول بودند. او به خاطر علاقه ای که داشت به مشق هنر خطاطی نزد این استادان پرداخت و سپس برای ادامه ی این هنر به تهران سفر کرد و نزد میرزا محمد خوانساری به مشق خط پرداخت. پس از درگذشت استادش از روی خطوط خوشنویسی «میرعماد» مشق می کرد.

میرزا محمدرضا کلهر به دلیل مهارتی که در خوشنویسی خط نستعلیق پیدا کرد، مورد توجه ناصرالدین شاه قاجار قرار گرفت. شاه او را نزد خود فرامی خواند و گاهی هم به عنوان شاگرد از او مشق خط می گرفت. او همچنین از میرزا خواست تا دروزارت انطباعات به کار کتابت مشغول شود، اما او نپذیرفت و فقط هنگامی که اعتمادالسلطنه (وزیر انطباعات) کتابتی را به وی ارجاع می داد، می پذیرفت وبه حق الکتابه ی آن قانع بود.

میرزا محمدرضا کلهر

کلهر در سال 1300، وقتی از اعتماد السلطنه شنید که سفر مشهد مقدس در پیش است، به شوق زیارت حرم امام رضا(ع) همراهی با کاروان شاه را قبول کرد. طی سفر، اعتمادالسلطنه روزنامه ای به چاپ رساند که میرزا کتابت متن آن را برعهده داشت. به تدبیر اعتمادالسلطنه، تمام وسایل چاپ سنگی همراه کاروان بود و هر چند روز یک بار، متن سفر نامه و گزارش های روزانه، نوشته شده و در شش یا هفت صفحه، به شیوه ی چاپ سنگی منتشر می شد.

با ورود صنعت چاپ سنگی به کشور در زمان قاجار، نیاز کشور به کتابت و چاپ کتاب ها و مطبوعات گوناگون افزایش یافت و این، کار خوشنویسان را دشوار می کرد. در این شرایط، خوشنویس ناچار بود که به تندی کار کتابت را برای چاپ (مثلاً روزنامه) آماده سازد. میرزا رضا کلهر از کسانی بود که با ایجاد تغییراتی در خوشنویسی موفق شد کار کتابت را به سرعت انجان داده و برای چاپ آماده کند؛ در واقع، تغییرات او در خوشنویسی باعث پیدایش مکتبی جدید شد که بعدها با نام خودش یعنی «مکتب کلهری» شهرت یافت. او در خوشنویسی به درجه ای از مهارت رسیده بود که می توانست تمام کلمه را بدون برداشتن قلم از روی کاغذ بنویسد.

از شاگردان او در خوشنویسی می توان به میرزا زین العابدین، بن محمد شریفی قزوینی، معروف به «ملک الخطاطین»، آقا سید مرتضی برغانی میرخانی، میرزا مرتضی نجم آبادی و سید محمود صدر الکتاب اشاره کرد. البته از معروف ترین شاگردان او محمد حسین سیفی قزوینی معروف به «عمادالکتاب» بود که شاگرد مستقیم او نبود و از روش میرزا تقلید می کرد. میرزا رضا کلهر دستی هم در شعر و شاعری داشت و حدود هزار و پانصد بیت شعر از او به جا مانده است.

از میرزا کلهر آثار چاپ سنگی و دست نویس بسیاری به جا مانده است که از جمله ی آن ها می توان به مخزن الانشاء، قسمتی از دیوان فروغی بسطامی، قسمتی از ریحانه الادب ذکاءالملک فروغی، قسمتی از دیوان قاآنی، منتخب السلطان سعدی و حافظ، مناجات خواجه عبدالله انصاری، رساله غدیریه، فیض الدموع، نصایح الملوک، قسمتی از سفرنامه کربلای ناصر الدین شاه، گاهنامه ها و تقویم ها، خواص السور (در حاشیه و متن قرآن مجید)، سیاه مشق ها، فرامین، مناشیر و عریضه های گوناگون اشاره کرد. میرزا رضا کلهر در وبای عام تهران در روز جمعه بیست و نهم مرداد ماه 1291 درگذشت. شیخ هادی نجم آبادی، بر جنازه میرزا محمد رضا کلهرنماز خواند و او را در قبرستان محله ی حسن آباد، به خاک سپردند.