جامع ترین مسجد ایران

جدید آنلاین - حمیدرضا حسینی: آیا کسانی که ۱۲۰۰ سال پیش سنگ بنای مسجد جامع اصفهان را نهادند، حدس می زدند روزی فرا رسد که این مسجد بخشی از میراث فرهنگی بشریت قلمداد شود؟

آیا فکرش را می کردند که ۱۰ سلسله حکومتگر ایران مسجد خشتی و ساده آنان را به جایی برسانند که سرآمد همه مساجد ایران شود و برازنده القابی چون موزه و دانشنامه هنر و معماری ایران باشد؟

گفته اند آنان مردانی از اعراب قبیله تیم بودند که در قریه «طهران» از توابع اصفهان زندگی می کردند. ایشان در محله یهودیه اصفهان مسجدی را بنا نهادند و آن را به سال ۱۵۶ه.ق/۷۷۲م صاحب منبر ساختند. چنین شد که آن مسجد را مسجد جامع خواندند؛ زیرا جامعِ محراب و منبر بود.

مسجد جامع اصفهان

مسجد قبیله تیم حدود ۳۰ درجه نسبت به قبله انحراف داشت. از این رو، به سال ۲۲۶ه.ق/۸۴۰م تخریب شد تا این بار در محدوده ای بزرگ تر و رو به قبله ساخته شود. این مسجد، هنوز نشان بارزی از معماری ایرانی نداشت بلکه به سبک و سیاق مسجد پیامبر در مدینه، متشکل از شبستان های ستون دار به هم پیوسته، دورادور یک صحن بود.

وقتی هم که در اوایل سده یازدهم میلادی، سلسله شیعه مذهب و ایرانی نژاد آل بویه قدرت را به دست گرفتند، این ساختار را دگرگون نکردند، بلکه شبستان ها را از طرف صحن مسجد گسترش دادند و با ستون های آجری منقوش زینت بخشیدند. در واقع، مسجد جامع آل بویه، مسجد دیگری بود که به وسیله «صاحب بن عَبّاد» وزیر دانشمند این سلسله ساخته شد و مسجد جامع صغیر جورجیر نام داشت. مسجد جامع قدیمی را نیز مسجد جامع کبیر عتیق می خواندند.

در اواخر سده یازدهم میلادی، سلجوقیان بر ایران مستولی شدند و اصفهان را به عنوان پایتخت قلمرو بسیار وسیع شان که از ماوراء النهر تا مدیترانه امتداد داشت، برگزیدند. در این زمان، جامع عتیق اصفهان نه گنجایش جمعیت رو به افزایش این شهر را داشت و نه شکوه آن درخورِ دربار سلجوقیان بود. پس گسترش مسجد در دستور کار قرار گرفت و فصل تازه ای در تاریخ آن گشوده شد که در عین حال، دوره ای مهم از تکوین الگوی «مسجد ایرانی» بود.

ابتدا به سال ۴۷۳ه.ق/ ۱۰۸۰م «خواجه نظام الملک توسی»، وزیر بزرگ سلجوقیان، گنبد جنوبی مسجد را ساخت و شیوه بنای شبستان های گنبد دار ایرانی را مرسوم کرد. سپس هشت سال بعد، رقیب سیاسی او، «تاج الملک ابوالغنائم شیرازی»، گنبد شمالی مسجد را (البته به عنوان یک مکان تشریفاتی و بدون کارکرد عبادی) بنا نهاد که خود گامی بزرگ برای شکوهمندی هرچه بیشتر مسجد جامع اصفهان بود. در دهه های بعد، چهار ایوان در چهار سوی صحن ساخته شد که سرآغازی بود بر الگوی مساجد چهار ایوانی؛ الگویی که از حدود ۹۰۰ سال پیش تا به امروز، معرف مساجد ایرانی است.

از این جا بود که ساختار مسجد جامع اصفهان قوام و دوام پیدا کرد. آن چه در سده های بعد و توسط دیگر سلسله های حکومتگر به انجام رسید، افزودن پاره ای بناها به ساختمان های دوره آل بویه و سلجوقی یا مرمت و تزئین بناهای قبلی بود. جالب این که به شهادت کتیبه های مسجد و کتاب های تاریخی، مردمانی از همه ایران در اعتلای مسجد جامع اصفهان نقش آفریدند. یکی رازی بود و یکی شیرازی؛ یکی اهل خراسان و دیگری اهل اصفهان و مردمانی پرشمار از نواحی دیگر ایران.

مسجد جامع عتیق اصفهان، در سال ۱۳۹۱ توسط سازمان یونسکو در فهرست میراث فرهنگی جهان به ثبت رسید و تحت حمایت های بین المللی قرار گرفت.

در ویدئوی این صفحه به دیدار این مسجد می رویم و سخنان «سیدمحمد بهشتی»، رییس پژوهشگاه میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری، را می شنویم که از اهمیت و وجوه امتیاز این مسجد بر سایر مساجد ایران می گوید. در آلبوم عکس نیز از میان فضاهای متعدد مسجد، ۲۰ فضای اصلی و پراهمیت را معرفی کرده ایم. شرح عکس های این بخش به طور عمده مبتنی بر پژوهش ها و پی گردی های «اوژن گالدیری» مرمتگر ایتالیایی است که از اواخر دهه ۱۳۴۰ تا سال ۱۳۵۷ مسؤولیت مرمت مسجد جامع اصفهان را برعهده داشت. همچنین با کلیک روی عکس میانه صفحه می توانید مراحل مهم گسترش و تحول مسجد را ببینید. برای دیدن عکس و گزارش کلیک کنید.