ایران از نگاه ریچارد فرای

جدید آنلاین - سیروس علی نژاد: او کسی بود که از ما بیش از خود ما می دانست. از گذشته ما بیش از خود ما اطلاع داشت، فرهنگ ایران را بهتر از خود ما می شناخت.

وی کسی بود که عمری در راه شناخت این سرزمین باستانی و این فرهنگ دیرپا تلاش کرده بود. در ۱۹۲۰ متولد شد و از دهه چهل میلادی تا چند سال پیش درباره ایران مطالعه و تحقیق کرد. چندین کتاب و صدها مقاله در این باب به یادگار گذاشت و در این نوشته ها بخصوص به ایرانِ شرقی و بخارا و خراسان بزرگ نظر داشت. اما مهم تر از همه این که او شیفته و دلباخته ایران بود و ایران را سرزمینی می دید که در آن حکومت ها مهم نیستند، تاریخ و فرهنگ اهمیت دارد.

با اینکه در دو کتاب بزرگش: «میراث باستانی ایران» و «تاریخ باستانی ایران» بر اساس سکه شناسی و سنگ نبشته ها به بررسی ایران باستانی می پردازد اما بر این عقیده بود که دوره طلایی ایران، نه دوران های پیش از اسلام که دوره اسلامی آن (از اوایل تا پایان قرن پنجم ششم) است. به همین جهت مطالعات مربوط به این دوره را «عصر زرین فرهنگ ایران» نام نهاد.

به سرزمین های شرقی و ماوراءالنهر نیز چون پاره ای از ایران می نگریست و از آن میان دل به بخارا داشت و از میان کتاب های خود یک کتاب ارجمند را به «بخارا» اختصاص داد و برای نشان دادن اهمیت بخارا به نقل قول نوشت که «اصیل ترین اسب وقتی به بخارا بیاید الاغی بیش نیست». بخارا را نیز از جمله به خاطر آن دوست می داشت که می گفت زبان فارسی در آن، پا و سپس مأوا گرفته و از آنجا شروع به نشو و نما کرده و بدل به زبان دوم جهان اسلام شده و عصر زرین ایران هم در این زبان تحقق یافته است. سهل است، فکر می کرد که این ایرانیان بودند که اسلام را جهانی کردند و تمام مدنیت آن را هم بر پشت مرکب رهوار زبان فارسی در غرب تا اقصای آسیای صغیر و در شرق تا چین بردند.

می گفت سرزمین های آسیای میانه اگرچه در دوران هخامنشی پاره ای از ایران بود اما در دوره پارت ها و ساسانیان این ارتباط گسیخته شده بود؛ حکومت های دیگر و سامان دیگری یافته بود. وقتی اعراب آن سرزمین ها را فتح کردند ناگزیر آن ها نیز بخشی از قلمرو خلافت اسلامی شد و بدین سان  ایرانیان آسیای میانه، نخستین بار پس از زمان هخامنشیان با خویشان غربی خود پیوند یافتند.

فرای، ایران و ایرانی را باور داشت و می گفت ایرانیان از زیر بار گزند تاخت وتازها و ویرانگری های گسترده، همواره ققنوس وار از درون خاکستر خویش برمی خیزند. و باز عقیده داشت که ایرانیان محافظه کارترین و در عین حال مبتکرترین مردم خاورمیانه به حساب می آیند و این را در قیاس با مصری ها و سوری ها می گفت. در برابر مصر و سوریه که در دوهزاره اخیر دگرگونی های بسیار پذیرفته اند، ایران توانسته است میراث خویش را حفظ کند. مصریان تاریخ باستانی خود را از یاد بردند اما ایرانیان با وجود گرایش به آئینی نو، همچنان آئین زرتشت و آداب و رسوم کهن را نگاه داشتند. اگرچه ایرانیان اسلام را پذیرفتند ولی با ایرانی کردن آن از اسلام یک دین و فرهنگ جهانی ساختند که «به خوی و آئین و اعتقادات عرب های بادیه ربطی نداشت». به تأکید نوشته است که «بدویان بیابان عربستان، زبان و دین خویش را در سراسر شرق نزدیک پراکندند و از آن میان تنها ایران و آناطولی توانستند از عرب زبان شدن برکنار بمانند».

جالب تر این است که ما ایرانیان به طور معمول فکر می کنیم که حمله اعراب زبان ما را با لغات تازی درهم آمیخت و همه چیز را از نام ها تا دفتر و دیوان محاسبات عربی کرد اما او عقیده داشت که حمله عرب علت عمده انتشار زبان فارسی در تمام منطقه شد. می گفت در ایران به لهجه های مختلف و زبان های گوناگون سخن می گفتند و زبان مکتوب در گوشه و کنار ایران بزرگ فرق داشت؛ زبان فارسی در شرق ایران رایج بود اما در نواحی غربی ایران مانند همدان و آذربایجان زبان کتابت نبود. اهالی اهواز زبان اهالی همدان یا تبریز را درک نمی کردند. در عین حال بر اثر استیلای عرب و آمدن زبان عربی، در سراسر ایران بسیاری از واژگان این زبان با زبان فارسی درهم آمیخته بود. در چنین شرایطی ایرانیان شرقی با هوشمندی تمام این دو زبان را درهم آمیختند و زبان تازه ای پدید آوردند که زبان فارسی نام گرفت؛ زبانی که نه تنها در سراسر ایران قابل فهم بود بلکه بعدها زبان دوم اسلام و مایه نفوذ این دین تا اقصا نقاط شد.

درباره غنای زبان فارسی نوشته است که اگر زبان فارسی به فرهنگ پرتوان عربی و قواعد عروض عربی دسترسی نیافته بود، تردید وجود دارد که این چنین شکوفا می گشت. «بسیاری از ادبیات فارسی میانه  برجای نمانده است اما معدود آثار برجای مانده آن چنان نسبت به ادبیات فارسی جدید فقیر است که ناگزیر این نتیجه حاصل می شود که زبان عربی بود که عاملی برای وسعت گرفتن و جهانگیر شدن فارسی جدید شد».

در زمینه پذیرش اسلام از سوی ایرانیان عقیده داشت که بین آئین زرتشتی و آئین نو شباهت های فراوانی وجود داشت. «کافی است بگوییم بسیاری از آداب زرتشتی مانند نمازهای پنجگانه در روز، همانندی آن را با اسلام شگفت و چشمگیر ساخته است آن چنانکه بسیاری گرایش به اسلام را آسان دیده اند، بویژه از دینی پای بند آداب و تشریفات دقیق به یک دین آسان گیر و در بند ظاهر مؤمن و اعتراف و اقرار به شهادتین».

در زمینه پذیرفتن خط عربی نیز می گفت که «آثار پهلوی و نحوه کتابت آن با هزوارش های آرامی که به ماسک بی شباهت نیست، چنان دشوار و بغرنج بود که بسیاری از فارسیان، عربی را با آغوش باز پذیرفتند و سپس حروف عربی را برای نوشتن فارسی به کار بستند. با اینکه این حروف هم نقائصی داشت اما نسبت به آنچه داشتند پیشرفت بزرگی به شمار می رفت».

وقتی بحث دانشگاه جندی شاپور را به میان می آورد، یادآور می شود که در این دانشگاه متن ها از زبان سانسکریت و یونانی و سریانی به پهلوی ترجمه می شدند و در ادامه بحث به اینجا می رسد که بعدها این متن ها نه از زبان اصلی بلکه از زبان پهلوی به عربی درآمدند و این را گواهی می گیرد بر آنکه «ایران ناقل دانش کهن به جهان اسلامی بوده است».

در دیدگاه او، جهان اسلام چنان ایرانی بود که بغداد، مرکز خلفای عباسی هم «بر گرده مدائن ساسانی پدیدار شد». از این هم فراتر می رفت و می گفت «اسلامی که در سده های پنجم ششم هجری پدید آمد، اسلام ایرانی بود که به زبان عربی نوشته شده بود».

این چنین بود که سامانیان که خود را وارث ساسانیان می دانستند و در عین حال مسلمانانی متعصب بودند، سازشی خشنودکننده در زبان فارسی جدید یافتند که به خط عربی نوشته می شد و فرهنگ کهن را با موازین معاصر اسلامی وفق می داد.

علاوه بر این ها، آثار او که می تواند ذهن هر کس را نسبت به دوره اسلامی ایران روشن کند، نکاتی را بر خود من روشن کرده است که در آثار دیگران ندیده ام. از جمله آنکه اختلاف بین روشنفکری و روحانیت، ریشه هزارساله دارد. در دوره ساسانی سه طبقه کشاورزان، نظامیان و روحانیان وجود داشتند. اندک اندک دبیران نیز ظهور کردند و به کار ملک داری پرداختند و به طبقه ای با نفوذ بدل شدند. اهمیت یافتن دبیران، نتیجه اصلاحات خسرو انوشیروان بود. پس از او دبیران طبقه چهارمی در ایران شدند و این سنت تا زمان خلافت عباسیان ادامه یافت و نفوذ دبیران همچنان رو به فزونی رفت. «با برافتادن شاهنشاهی ساسانی و در نتیجه فروافتادن بزرگان و تنزل آئین زرتشتی، دبیران بیش از پیش برکشیده شدند. این اساسا حاصل آن بود که عربان در پی یافتن کسان شایسته ای بودند که بتوانند سرزمین های گرفته شده را اداره کنند. بعدها با پیدایش دستگاه روحانی اسلامی رسمی سنی، علما یا دانشمندان اسلامی رقیبی شدند برای دبیران یا کُتٌاب و سرانجام دستگاه روحانی نفوذی بس بیشتر از دبیران یافت».

گویا قدرت گرفتن روحانیان نخست وامدار تدوین اصول فقه سنت و جماعت بود که بعدها در مدارس تدریس می شد و دیگر نبردی که بین بویهیان شیعه مذهب و سامانیان سنی مذهب در می گرفت. امیران سامانی در نیمه دوم سده چهارم هجری برای یافتن پشتیبان در میان مردم و پیکار با گرایش های کفرآمیز به سوی علما رو کرده بودند و این امر در دوره غزنویان و سلجوقیان قوت بیشتری گرفت.

در پایان مقدمه کتاب «تاریخ باستانی ایران»، در زیر امضای ریچارد فرای نام چهار شهر آمده است: «هامبورگ، شیراز، کیمبریج، و ماساچوست». این نشان می دهد که در دهه ۷۰ میلادی که در دانشگاه شیراز، تاریخ و فرهنگ ایران، تدریس می کرد، همچنانکه «مسعود رجب  نیا» مترجم مهم ترین آثار او به فارسی نوشته، وظایف فراوانی در اطراف و اکناف جهان داشت. از سال ۱۹۷۰ تا ۱۹۷۶، استاد میهمان دانشگاه پهلوی شیراز بود و موسسه آسیایی دانشگاه را هم سرپرستی می کرد. کرسی ایران شناسی دانشگاه هاروارد و کلمبیا به دست او تأسیس شده بود. در ضمن رجب  نیا به غیر از سه کتاب مهم او و کتابی که در تاریخ بخارا نوشته است (این یکی ترجمه محمود محمودی)، دیگر آثارش را چنین برشمرده است:

یادداشت های مربوط به سکه های کهن ماوراءالنهر ۱۹۴۹، تاریخ کمانداران ۱۹۵۴، تاریخ بخارای نرشخی ۱۹۵۴، تاریخ نیشابور ۱۹۶۵، بررسی کتیبه دورا اوروپوس ۱۹۶۵، همکاری در کاوش های قصر ابونصر در فارس ۱۹۷۳، نگارش میراث آسیای میانه ۱۹۶۶، و ویراستاری جلد چهارم تاریخ ایران کیمبریج. می دانیم که کتاب های دیگری نیز از او منتشر شده است از جمله کتاب «ایران بزرگ» در سال ۲۰۰۵.

با اینکه سال ها در شیراز زیسته بود، گویی اصفهان را بیشتر دوست می داشت و می خواست در این شهر به خاک سپرده شود. شاید شیراز با آثار باستانی اش برای او نماد ایران باستان و اصفهان با آثار صفوی اش نماد عصر زرین فرهنگ ایران بود. با وجود این روزگار با جنازه اش بازی شگفتی کرد و خاک سپاری اش ماجرایی پُر آب چشم شد. یادش گرامی باد.