برای واروژانِ همۀ دوران

هنر آنلاین - رضا مهدوی: واروژان در یک کلام مبدع واقعی موسیقی پاپ ایرانی است که نغمات و آلات و ابزار را در خدمت فهم جدیدی از موسیقی ایرانی، برای مردم خسته از موسیقی های تکراری فاقد خلاقیت و تازگی و کم مایه تدارک می دید.

موسیقی پاپ یکی از جذابترین ژانرها در هنرهای شنیداری است که طی یک قرن گذشته بسیاری از گوش های خسته و یا گوش های نا آشنا به موسیقی را معطوف به خود کرده است. بحث این نیست که اصل موسیقی پاپ متعلق به چه منطقه جغرافیایی از جهان است، بلکه بحث بر سر رسوخ همه جانبۀ این موسیقی است که مرزها را شکسته و به فراخور هر منطقه و هر قوم و هر ملیتی چنان اثر گذارده، که امروزه هر منطقه ای کلاً و جزاً برای خود موسیقی پاپ وطنی دارد.

مهم نیست که این نوع موسیقی مصرف روزانه دارد و یا به عبارتی عامه پسند و متعلق به مردم کوچه و بازار است. بلکه تأثیرگذاری ای که موسیقی پاپ بر طبقه های مختلف جوامع از حیث موقعیت های اجتماعی و مدنی گذارده، آن را دارای کارکردی کاملاً متفاوت درمی آورد که بهره وری های گوناگونی را برای مصارف روزانۀ جوامع (در ابعاد اقتصادی، فرهنگی، آموزشی، سیاسی و ...) مهیّا و مترتّب شده است. هرچند که آثارموسیقی پاپ فخیم و ماندگار در جهان و ایران کم نداریم و این فراوانی نمونه های داخلی و خارجی خط بطلانی می کشد بر نگاه نادرستی که پاپ را صرفاً روزانه / مصرفی / بدون تفکر / می داند! غفلت از چنین امری شاید باعث افول موسیقی های بنیادینی باشد که اتفاقاً با وجود آثار پاپیولارِ حوزه پاپ به عرضِ اندام های وسیعتری بتوانند بپردازند. بر خلاف نظر عده ای از کارشناسان که معتقدند ورود اینگونه موسیقی ها لطمه به اساس بنیان های موسیقایی هر ملتی خواهد زد...

واروژان هاخباندیان موسیقیدان برجستۀ ایرانی ـ ارمنی تباری بود (1356ـ 1315) آشنا به علوم و فنون موسیقی کلاسیک و موسیقی اصیل آیین و قومیت خود که به ژانر پاپ در حدی جهان شمول آگاهی و دانش لازمه را داشت. او به درستی از موسیقی ایرانی بهره می جست و آگاهانه در موسیقی پاپ واقعی ـ نه شبه پاپ ـ آفرینشگری می کرد. واروژان نه صرفاً با تکیه بر دروس آکادمیک دانشگاهی ـ که عموما ًدانشجویان آن پس از فارغ التحصیلی جزو معلولان هنری (به تعبیر استاد حسین دهلوی) محسوب می گردند ـ بلکه بر اساس شمّ و استعداد خدادادی به همراه کسبِ تجربه های اصولی در کنار شناخت لازم از روحیۀ مردم روزگار خویش موسیقی هایی عرضه کرد که تا به امروز نمونه و مثالی همطراز همکاران و هم ردیفان خود نداشته و چه بسا موسیقی اش فرادورانی است. او نه تکنیک را و نه احساس را، هیچ کدام را غالب بر همدیگر نمی دانست. حداقل در آثارش اینگونه هویداست.

او تکنیک خود را در کالبد روح زمانه دمید و آنچنان تلفیقی با روح و روانِ آدمی ـ نوازنده و خواننده ـ ایجاد کرد که شنونده عامی نیز حظِّ وافی را حتی بر اساس شنیدار سطحی و حتی گاه عمیق، به یک سان داشت. تلاش برای خلاقیّتی در خدمت احساس، و احساس در خدمت ارایۀ اثری برای جاودانگی. او تمام ابزار و آلات و هر آنچه که برای خلق اثری گرانمایه و ماندگار لازم است، همچون مومی در دست داشت و با رشته افکار از پیش ساخته و تربیت شده، با مضامین برخواسته از روح ایرانی و اعتقادات انسانی از سر تعهد و نه از سر اجبار و رفع تکلیف، صدایی را به گوش می رسانید که از منظر هر نگاه و هر اندیشه ای قابل تأمل بود و تحسین ها را به سوی خود معطوف می کرد. هدف واروژان در آن دورانِ توسعه موسیقایی که با ترویج ابتذال کلامی و تصویری نیز همراه بود، تمام تلاش خود را در جهت ساخت و ساز نمونه های موسیقایی خوب (از لحاظ فنی و نگاه اجتماعی) در کنار معدود موسیقی دانان، محلی، سنتی، اصیل و کلاسیک معطوف می کرد.

اگرچه او به دلیل اجبار به تأمین معاش زندگی آهنگ هایی را هم طبق سفارش برخی از کمپانی ها و خوانندگان می پذیرفت ولی هیچگاه سلیقه و تخصص خود را فدای درخواست ها نکرد و اتفاقاً اینگونه کارهای او ضمن اینکه باعث می شد بسیاری از خوانندگان به شهرت برسند، پس از اندک زمانی همه را متوجه می کرد که صدای بعضی خوانندگان به واسطه موسیقی و تنظیم ارائه شده از سوی اوست که زمینه شهرت شان را فراهم کرده است و دلیل اثبات این مدعا در آهنگسازان بعد از واروژان است که اقبالی نیافتند، یا از سر شکم سیری، یا بی تخصصی، یا کم مایگی و... کار کرده و اتفاقاً این موسیقی و تنظیم واروژان بوده است که جایگاه و منزُلتی برایشان می ساخته.

واروژان علیرغم تخصص ویژه در ارائه موسیقی پاپ (به عاریت گرفته از غرب و به درستی ایرانیزه شده) که تحویل گوش های مردم می داد در عین رعایت چارچوب مختصات فنی موسیقی پاپ (ریتم، هارمونی، تکرارها و... ) آن صدایی که به گوش شنونده می رسید گویای موسیقی وطنی بود؛ نه آهنگفارسی (بر وزن فیلم فارسی) و نه کوچه بازاری و نه سنّت و نه کلاسیک غربی و نه موسیقی پاپ غربی. او با شناختی که از موسیقی اصیل ایرانی داشت در شاهکار موسیقی سریال تلویزیونی سلطان صاحبقران در مدت 3 دقیقه اثبات کرد که چگونه می تواند روح ایرانی را با سازهای ایرانی به ویژه ساز قانون که در آن دوره بیشتر به عنوان ساز عربی مطرح بود را به کار گیرد و نغماتی را متبلور سازد که برای بیننده سریال حتی بیشتر از دیالوگ های فیلم اثربخشی ایجاد کند و اتفاقاً موفق هم شد.

به طور کلی بیان تصویری و پروگرامتیک بودن آثار موسیقایی واروژان در نوع خود مثال زدنی است. اگر بخواهیم همین تعداد به نسبت اندک آثارش را بررسی کنیم، لحظه لحظه دارای بیان تصویری و برخوردار از جایگاه ریتم و ملودی است که اتفاقاً کارگردانان تئاتر و سینما پس از شنیدن هر آهنگ ترانه می توانند پلان به پلان با میزانسن های متنوع متن فیلم تازه ای را تخیّل کنند و نیز فیلمنامه نویسان این بار به جای اقتباس از قصه ای، داستانی و یا متنی؛ اینبار از یک موسیقی پر نشاط پاپ ایرانی موضوع و کاراکتر دریافت کنند. واروژان صدای موسیقی حقیقت از پیرامون مردم خود بود؛صدای نهفته در کالبد موسیقی قدیمی ایرانی که زودتر مجالی برای دیگر شدن نیافته بود... صدای اعماق موسیقی ای بود که می خواست با اسلوب ذاتی موسیقی ایرانی پاپیولاریزه شود.

... و صدایی که ثانیه به ثانیه اش پرده ای از نمایش موزیکال کوچه و بازارِ این بار بر روی پرده تماشاخانه و یا جعبه جادو در خانه ها پیام آور الگویی متفاوت تر از آنچه که برای موسیقی پرفراز و فرود این سرزمین و بزرگانش متصوّر بودند، بود و به تصویر می کشید.

واروژان در یک کلام مبدع واقعی موسیقی پاپ ایرانی است که نغمات و آلات و ابزار را در خدمت فهم جدیدی از موسیقی ایرانی، برای مردم خسته از موسیقی های تکراری فاقد خلاقیت و تازگی و کم مایه روزگار خود (که امروزه هم کم و بیش فارغ از آن نیستیم) تهیه و تدارک می دید. متأسفانه پیروان او بسیار کم هستند و از محتوای ذهنی برگرفته از استعداد و توان الهی در حد او برخوردار نیستند. او فراتر از آهنگسازانی بود که صرفاً با تکیه بر علم در موسیقی (هارمونی و کنترپوان و ارکستراسیون و ... برگرفته از ریاضی) جلو برود. جان کلام و فن موسیقا را از درون و بیرون می جویید و حس می کرد تا اثری بدیع و بدیل خلق شود. واروژان به تنهایی مدرسه کاملی بود...، هنرستان و دانشگاه، موسیقیدان تربیت نمی کند، کامل تر بگویم: واروژان خود یک دانشگاه بود... و چه زود از دستمان رفت. یادش گرامی.