لاله زار و سینماهایش در گذرِ زمان

در آستانه 21 شهریور ماه روز ملی سینما عباس بهارلو مورخ سرشناس سینما در یادداشتی لاله زار و سینماهایش را در گذر زمان مورد ارزیابی قرار داد.

به گزارش ایسنا، در این یادداشت آمده است:

شبی در لاله زار، خیلی تماشا داره

شبی در لاله زار، بس ماجراها داره

بیا در لاله زار، بگرد و سوغات بخر

برای نامزدت، بگیر و همرات ببر

بگو به یارانِ ما، به شهر تهران بودی

شبی در لاله زار، چون غنچه خندان بودی

(از فیلم «شبی در لاله زار/ جاهل محل»، سردار ساگر، 1343)

1

خیابان لاله زار از قدیمی ترین خیابان های تهران است، که در قدیم از میدان توپ خانه (سپه) شروع و به چهارراه اسلامبول که آن سال ها دشت سرسبزی بود و لاله های فراوان در آن می رویید ختم می شد. انتهای واگون اسبی که از چهارراه شاهپور و حسن آباد و میدان توپ خانه می گذشت در انتهای خیابان لاله زار قرار داشت. نخستین سالن های تئاتر و نمایش و کافه ها و پاتوق های مهم پایتخت در همین خیابان تأسیس شدند؛ از مراکز مهم تفریحی پایتخت بود که در اندک مدتی بسیاری از تجارِ مهم کسب و کار خود را به این خیابان انتقال دادند. حدود 460 مغازه در این خیابان در فروختنِ جواهر و پارچه فعال بودند، و «پاساژ مهران» از مراکز مهم خرید خانم های شهر در آن جا قرار داشت. کافه معیلی، که کماکان به شکل قنادی دایر است، پاتوق اغلب هنرمندان تئاتر و سینما بود، و همین موضوع بر اهمیت این خیابان می افزود. در سال های دهه 1340 دست کم یک چهارم اهالی پایتخت، روزانه، در این خیابان تردد می کردند. در اندک مدتی چهار تماشاخانه (در واقع تنها تماشاخانه های شهر) و حدود ده سالن سینما در این خیابان و گوشه و کنار آن احداث شد. ساکنان قدیمی پایتخت امروزه اسم این خیابان را گذاشته اند: گنده زار!

2

نام باغ لاله زار از سال های سلطنت فتحعلی شاه قاجار بر سرِ زبان ها بود، که دسترسی به آن از دروازه دولت میسر می شد. نقشه های سال ۱۲۰۵ پایتخت نشان می دهند که لاله زار در مقایسه با باغ نگارستان باغ کوچک تری بود، که مکان تفریحی شاهان قاجار بود، و در روزهای خاص برای تفریح، و جشن و سرورِ اهالی دربار و افراد متعین از آن استفاده می شد. افزایش سریع جمعیت پایتخت، در سال های سلطنت ناصرالدین شاه، و توسعه فضای شهری سبب شد که در سال ۱۲۵۰ شمسی / ۱۲۸۸ قمری با دستور ناصرالدین شاه حصارِ تخریب شده پایتخت از چهار طرف گسترش یابد، و بارویِ هشت ضلعی ساخته شود، و بعضی محله های خارج از شهر داخل این هشت ضلعی قرار بگیرند، و تهران «دارالخلافه ناصری» شود. از آن زمان به بعد، باغ های لاله زار و نگارستان نیز جزو تفریح گاه های درون شهری محسوب شدند.

ناصرالدین شاه، پس از سفر به فرنگ و استقبالی که از او در خیابان شانزه لیزه شده بود، درصدد تشکیل شانزه لیزه ای در پایتخت برآمد، و خیابان لاله زار در باغ لاله زار احداث شد. در اندک مدتی در قسمت شرقی خیابان پارکی مصفا، و در قسمت غربی آن مغازه های لوکس و خانه های درباریان و خارجی های مقیم پایتخت ساخته شد؛ با شکلی از معماری نوین، که تا پیش از این در ایران سابقه نداشت. از آن زمان لاله زار به عنوان نماد ورود مدرنیته به ایران شناخته شد. اولین خانه های با معماریِ مدرن، هتل ها، چاپ خانه ها، مطب پزشکان، عکاس خانه ها، خیاط خانه ها فرنگی دوز، سلمانی ها، نهادهای اجتماعی و مدنی، دفتر احزاب سیاسی، روزنامه ها، مدارس جدید، کتاب خانه ها، پاتوق های فرهنگی، تماشاخانه ها، سالن های سینما، کاباره ها و کافه ها در این خیابان ساخته شدند. «گراند هتل» نیز به عنوان نخستین محل سکونتِ موقت به سبک اروپایی در همین خیابان بنا شد، که اولین خیابان سنگ فرشِ پایتخت هم بود.

در دوره پهلوی اول این خیابان هم چنان مکان مهمی بود، و در دوره پهلوی دوم (در فاصله سال های 1340 تا 1357) رو به افول نهاد. هر آن چه زمانی نماد و نشانه تجدد محسوب می شد، و نخستین نمونه هایش در لاله زار ساخته شده بود، از آن پس در مناطق شمالی ترِ پایتخت ساخته شدند، و به تدریج این خیابان رونقِ سابقِ خود را از دست داد، و هر آن چه متعلق به لاله زار بود از اعتبار افتاد. موسیقی لاله زاری، نمایش های لاله زاری، فیلم های لاله زاری، لباس های لاله زاری و غذاهای لاله زاری مورد توجه اقشار فرودستِ جامعه قرار گرفت، و اقشار بالادستِ جامعه کالاهای فرهنگی و غیرفرهنگیِ مورد نیاز خود را در مناطق بالای شهر جست وجو می کردند و می یافتند.

3

مهدی روسی خان (فئودورویچ گرجی) یکی از نخستین سالن های سینمای خود را در خیابان لاله زار بنا نهاد؛ با این اعلان: «تماشاخانه الکترادی اکراف مسیو بومر و روسیخان در خیابان لاله زار در عمارت فاروس همه شب از اول  مغرب دائر است و هر چهار شب به چهار شب پرگرام تجدید می شود و بعدها هم در این روزنامه شریف پرگرام های تماشاخانه همه وقت درج خواهد شد. («ایران نو»، شماره 3، 9 شعبان 1327ق، ص 1؛ این اعلان در شماره های 4، 5 و 12، سه شنبه 21 شعبان 1327ق، ص 1 نیز درج است.)

فرخ  غفاری، که دو تماس و نشست با روسی خان در 30 ماه می 1943 و 29 اکتبر 1963 در رستوران تهران (در پاریس) داشته، از قول روسی خان نقل کرده که او پس از بازگشت از روسیه با یاری حیدر عمواوغلی (موسوم به حیدر بمبی یا حیدر چراغ گاز) سالن جدیدی در طبقه فوقانی مطبعه فاروس، در ابتدای خیابان لاله زار، تأسیس کرد که دارای دستگاه مولد برق، بادبزن برقی و بوفه مرتبی بود. (F. Gaffary: Le Cinema En Iran. November 1973. PP 3_5.)

روسی خان، در این سال ها رقیبِ سرسخت هر آن کسی بود که به سینماداری رومی آورد: تماشاخانه بومر و روسیخان خیابان لاله زار/ شب 22، شب 24، شب 25 رمضان/ 1 پرده  اول دورنمای فبریره ماداگاسکار/ 2. گرفتاری  مقصری توسط پلیس های زنانه/ 3. وفای  نامزد نسبت به ملاح/ 4. اغماض  عموئی از برادر زاده اش/ 5. چاقی  اسباب زحمت  است / 6. عروسی شخصی متمول با کلفت خودش.» («ایران نو»، شماره 35، 20 رمضان 1327ق، ص 4.)

سینمای جدیدالتأسیس روسی خان در طبقه بالای چاپخانه فاروس (در ابتدای خیابان لاله زار)، به عنوان مجهزترین  و آبرومندترین سینمای  وقت، محل تجمع و باده نوشی اعضای سفارت خانه های روس و انگلیس و متنفذان محلی  بود. آن ها در این سینما پس از دیدن چند پرده فیلم به رستوران سینما می رفتند و ضمن نوشیدن و خوردن تنقلات  با سری گرم ساعت ها به گپ زدن مشغول می شدند. روزنامه خاطرات غلام علی خان عزیزالسلطان کیفیت مطلوب سینمای روسی خان را تأیید می کند: «رفتم برای تماشای سینموتوگراف آنتوان، آنجا ارامنه امشب بودند از مسلمان ها پذیرایی نمی کردند، فقط ارامنه بودند. بعد رفتم خیابان لاله زار سینموتوگراف روسی خان، اگر چه جا و مکان روسی خان خیلی بهتر است، ولی پرده های خوب تماشایی ندارد. («روزنامه خاطرات غلام علی خان عزیزالسلطان»، جلد دوم، به کوشش محسن میرزایی، 1376، ص 1656.)

در 26 شعبان 1330ق/ 19 اسد (مرداد) 1291ش/ 10 اوت 1912م درخواست دیگری برای گشایش «سینه ماتوگراف مهمان خانه ایران» در کافه لاله زار مطرح شد. هم چنین آگهی های فراوانی موجود است که نشان می دهد از 1334ق/بهار 1295ش سالن های سینمایی که ایجاد شدند همگی در خیابان لاله زار بودند. نخستین سالن «سینمای عالی» بود، که در روز سه شنبه 22 جمادی الثانی 1334ق/ 5 ثور (اردی بهشت) 1295ش/ 25 آوریل 1916م آغاز به کار کرد. متن اعلان افتتاح «سینمای عالی در خیابان لاله زار» (آپارتمان باقراف، صاحب «گراند هتل») در روزنامه «رعد» جهت «استحضار» اهالی دارالخلافه تهران منتشر شد: «مطابق وعده که بآقایان محترم داده بودیم اینک بوعده خود وفا نموده و بتازگی سینمای تازه جنگی بین المللی دنیا باضافه پرده های درام و کومدی وارد شده و بهمین نزدیکی بتوسط اعلان جدید وقت نمایش را اعلام خواهیم کرد.» («رعد»، شماره 161، 22 جمادی الثانی 1334ق، ص 4.) قیمت بلیت های این سینما در لژ چهارنفری 20 قران، در ردیف درجه اول 4 قران، درجه دوم 3 قران، درجه سوم 2 قران و درجه چهارم 1 قران بود. هم چنین در دوشنبه 23 جمادی الثانی 1335ق/ 27 حمل (فروردین) 1296ش/ 16 آوریل 1917م، سیدحسین، مدیر مهمان خانه ایران، «سینمای ایران» را در خانه ناظم السلطنه افتتاح کرد. در اعلانی که با امضای سیدحسین درج شد خبر آغاز به کار این سینما منتشر شده است: «مهمانخانه ایران خواطر محترم آقایان را مستحضر میدارد که کارکنان این تأسیس ملی پس از تهیه انواع خوراک و بوفه و ... برحسب دستورهای صحی برای تفریح آقایان محترم از لیله سه شنبه 24 شهر جاری (امشب) پرده های سینمای جدید جنگی که هوز بمعرض نمایش گذارده نشده به صحنه تماشا خواهد گذارد. («ایران»، شماره 91، 29 شعبان 1335ق، ص 4.) قیمت بلیت های این سینما در ردیف درجه اول 4 قران، درجه دوم 3 قران، درجه سوم 2 قران و لژ چهار نفری دو تومان بود. محل «مهمانخانه ایران» در اردی بهشت همان سال به اتوبرشِ اطریشی واگذار شد، و او با انتشار اعلانی به «مشتریان محترم» اطمینان داد که «وسایل آسایش و پذیرایی واردین محترم» بیش از پیش تدارک و فراهم خواهد شد. («ایران»، شماره 91، 29 شعبان 1335ق، ص 4.)

در تابستان همان سال نیز «سالن کازینو» در ابتدای خیابان لاله زار به نمایش «پرده های علمی و اخلاقی و جنگی» پرداخت، و دست کم تا صفر 1336ق/ آذر 1296ش دایر بود. «کازینو» در واقع مهمان خانه ای بود که در آن چلوکباب، چلو خورشت، خوراک ژیگو، کتلت، راکو، اُملت، سوپ و جوجه طبخ می شد، و اشخاص با پرداخت هر شب 5 قران امکان «بیتوته» هم داشتند.

به جز این ها، سینماهای دیگری نیز در همین دوره در خیابان لاله زار تأسیس شد که مهم ترین آن ها «سینما پالاس» (یا «پلاس») بود که از 27 شعبان 1337ق/ 7 خرداد 1298ش تا جمادی الاول 1339ق/ اواخر دی 1299ش در تالار «گراند هتل» (محل بعدی «تئاتر نصر») به همت ی. تامبور و ل. شاه نظریان، دایر بود. تالار «گراند هتل»، که بخشی از «گراند هتل» بود، این قابلیت را داشت که تئاتر، اپرت و فیلم در آن به نمایش دربیاید، و توسط باقراف، صاحب «گراند هتل»، به گروه های نمایشی و سینمادارها اجاره داده می شد. اعلان «سینما پالاس» یکی از نمونه های تبلیغی تامبور است: «بهمین زودی در سینما پالاس پرده بسیار باشکوه سالامبو تألیف فلوبر نشان داده خواهد شد. این پرده راجع است به جنگ سخت مابین کارفاکن و روم. در این پرده 75000 جمعیت بازی می کند. و برای فابریک 5000000 دلار تمام شده است.» («رعد»، شماره 153، 20 محرم 1338ق، ص 3.)

هم چنین در «عمارت فوقانی مطبعه فاروس»، همان جایی که روسی خان، چند سال پیش «تماشاخانه الکترادی اکراف مسیو بومر و روسی خان» را دایر کرده بود، «سینما فاروس» دیگری افتتاح شد، که تا نیمه اول سال 1301 دایر بود. در یکی از نخستین اعلان های این سینما اشاره شده است: «در سینما فاروس واقعه در عمارت فوقانی مطبعه فاروس. خیابان لاله زار. همه شب با فیلمهای جدید که اخیراً وارد شده اند بمعرض تماشا گذارده خواهد شد. هر سه شب یک بار پرگرام عوض می شود. سینما در ساعت هشت بعد از ظهر شروع می شود.» («ایران»، شماره 961، 26 اسد 1300ش، ص 1.)

تا پایان دهه 1310 در لاله زار سینماهای زیر فعال بودند: «گراند سینما»، «فاروس»، «دیده بان/ مایاک» و صنعتی. از 1310 تا 1330 تعداد سینماهای لاله زار رشد نظرگیری یافت. در دهه 1330 سینماهای «ایران»، «رکس»، «کریستال»، «متروپل»، «البرز»، «تابان»، «خورشید»، «ریتس/ فردوسی»، «مترو»، «ملی» و «ونوس» فعال بودند. در دهه 1340 سینماهای «کریستال»، «متروپل»، «ایران»، «البرز»، «نادر»، «نیوز»، «شهرزاد»، «اطلس»، «فردوسی»، «مشعل»، «تابان»، «مرجان» و «ونوس» دایر بودند؛ اما در فاصله سال های 1350 تا به امروز نه فقط سالن جدیدی در لاله زار احداث نشده، بلکه همه آن سینماها نیز تغییر کاربری دادند و تخریب شدند. دلیل آن هم آشکار است: لاله زار در سال های اخیر به نعشی تبدیل شده که دیگر هیچ کس حاضر نیست حتی در تشیع جنازه آن هم شرکت کند.