ملوک خانم و ضرب

زنان موسیقی - محمدرضا شرایلی:  بانو ملوک کاشانی از خوانندگان مطرح اواخر دوره ی قاجار تا اواخر دوره ی پهلوی بود. مختصری از تاریخچه ی ضبط برخی آثار وی در مقالی دیگر پیش تر آمده ولی این بار بیشتر از نگاه بانوی ضربگیر - نوازنده ی تمبک - مورد بررسی قرار می گیرد.

نام فامیل وی کاشانی بود ولی به واسطه ی این که در مجالس همیشه همراه خواندن، خودش تمبک نیز می نواخت، واژه ی ضرابی بیش از کاشانی به عنوان شهرتش شناخته شد. نوازندگان تمبک (یا به قول قدما ضرب) از دسته نوازندگانی بودند که می بایست غیر از نوازندگی در مجالس، هنرهای دیگری نیز داشته باشند تا بتوانند مجلس را برای اجرای برنامه ی اصلی آماده کنند. علیرغم آنکه همواره از ایشان به عنوان دونپایه ترین قشر نوازندگان یاد شده است، اما پرکارترین و به نظر نگارنده ی این سطور، هنرمند ترین قشر نوازندگان نیز بوده اند. (اینجا منظور نوازندگان حرفه ای این ساز است و نه صرفا همراهی کنندگان دیگران با تمبک).

یکی از این هنرها ضربی خوانی بوده است که اغلب توسط نوازندگان تمبک و یا آن دسته از خوانندگانی که با اصول ایقاع و وزن های خاص ضربی آشنا بوده اند خوانده می شده و متاسفانه امروزه رو به افول گذاشته و دیگر اثری از این فرم جذاب شنیده نمی شود.

ملوک ضرابی

ترکیب اشعاری انتخابی از شعرای بیشتر متقدم و کمتر متاخر به صورت آمیخته با آواز دستگاهی و ریتمیک به گونه ای که جایی هم برای سوال و جواب خواننده و نوازنده باز باشد و حتی گاه صرفا با ادوات تحریر و ملودی آوازی اجرا گردد، سنتی بسیار قدیمی در اجرای آواز ضربی است. گاه این آواز به طور کامل از قید وزن رها شده که به نظر آوازی مجزا می رسد و گاه آنچنان با ضرباهنگ ملودی توام می شود که گویی سازی در حال اجرای قطعه ای ضربی است.

ملوک ضرابی به واسطه ی آشنایی اش با ضرب و شاگردی حاجی خان عین الدوله ای از جمله ی خوانندگان مطرح قطعات ضربی است. این قطعات گاه صرفا نام ضربی و گاهی آواز ضربی دارند که در مجالی مجزا به تشریح هر یک پرداخته خواهد شد. صفحه ی آواز ضربی شور با همراهی تار مرتضی خان و ویولن موسی خان نی داوود به همراه آواز و ضرب ملوک خانم کاشانی که در سال 1306 شمسی در تهران توسط کمپانی پولیفون آلمان ضبط شده، نمونه ای عالی از این هنر فراموش شده است.