نگاهی به زندگی هنری «ایرج» به بهانه ۸۳مین زادروز پهلوان آواز ایران

موسیقی ایرانیان - امیر اثنی عشری: یازدهم دی ماه ۱۳۹۴، هشتاد و سومین زادروز هنرمندی است که صدایش، بخش روشنی از خاطرۀ جمعی ماست.

حسین خواجه امیری (ایرج)، شریکِ روزهایِ شاد و غمگینِ ما، شریک لحظه‌هایی که با صدایش جاودانه شده است. به  بهانه زادروز استاد  «ایرج»، دکتر امیر اثنی عشری (خواننده موسیقی ایرانی) یادداشتی را نگاشته و برای انتشار در اختیار سایت خبری و تحلیلی «موسیقی ایرانیان» قرار داده است که در ادامه می توانید این نوشته را دنبال کنید.

حسین خواجه امیری (ایرج) یکی از صداهای ویژه و تکرار ناپذیر در حوزه آواز ایرانی است. صدایی که شاید سال های سال زمان ببرد تا نمونه ای مشابه آن ظهور کند.

پس از انقلاب نویسنده ها، بازیگران و خواننده های پر مخاطب پیشین، که به نوعی پس از تغییرات اجتماعی صورت گرفته، به درست یا غلط نماد فرهنگی دوره قبل فرض شده بودند، از فعالیت بازماندند؛ بخشی از بخت بد و بخش دیگر به این دلیل که به هر حال بیشتر از دیگران در چشم بودند و مردم آن ها را می شناختند.

حسین خواجه امیری (ایرج)

برای مثال می توانیم به مثلث محمدعلی فردین به عنوان بازیگر، چنگیز جلیلوند به عنوان صدا پیشه ی فردین و ایرج به عنوان خواننده ای که فردین بر روی صدای او لب می زد اشاره کنیم. از این سه فقط جلیل وند بود که بخت با او یار بود و پس از انقلاب اجازه فعالیت یافت. اما از جنبه دیگر همین عدم حضور نیز به اسطوره شدن و ماندگاری هنرمندانی چون ایرج، گلپا و فردین دامن زد.

حسین خواجه امیری با خواندن ترانه های مورد پسند عموم مردم در فیلم های فارسی، توانست آواز را از هنری مورد توجه خواص، به میان مردم ببرد و اینگونه بود که ترانه ها و آوازهای او توسط همگان زمزمه می شد. به نظر نگارنده یکی از حلقه های مفقود موسیقی و آواز امروز ما همین است که می بایست از ظرفیت آواز در فیلم های ساخته شده به نحو مطلوب استفاده کرد و آن را دوباره به میان مردم برد، چنان که مرحوم علی حاتمی نیز در آثار خود از جمله دلشدگان چنین کرد.

فارغ از آوازهای شنیدنی ایرج در برنامه رادیویی گل ها، توانایی تکنیکی ایرج در خوانش ترانه ها و آوازهای فیلم فارسی نیز برای اهل فن قابل توجه است. با این حال ایرج یکی از پر کارترین آواز خوان های ما محسوب می شود. او در کنار نزدیک به ۱۰۰۰ تصنیف، ۴۰۰ آواز نیز خوانده است که ۲۱۳ برنامه آن در برگ سبز، گلهای رنگارنگ، شاخه گل، گل‌های تازه، بوده است و علاوه بر این ها آوازهای خصوصی بسیاری نیز از او موجود است.

برخی از ویژگی های اصلی آواز ایرج عبارتند از: «استحکام صدا در سه منطقه بم، میانه و اوج، وسعت مناسب، تحریر هایی با متر و سرعت بالا و متنوع (چکشی، بلبلی، آکسان دار) بیان واضح و صحیح شعر، آغاز آواز با مایه ای جز درآمد به منظور ایجاد تنوع، ضربی خوانی به مناسبت فضای یک دستگاه و یا آواز و تسلط عالی بر ریتم و…»

به خاطر دارم در سال ۸۶ که آوازهایی از ایرج را مورد واکاوی، تمرین و تحلیل قرار می دادم، در مکتب خانه میرزا عبدالله مشغول خواندن آوازی از ایرج بودم که استاد گرانقدر محمدرضا لطفی وارد اتاق شدند و پرسیدند: این آوازی که می خواندی از ایرج بود؟ چون در همان سبک بود و ایرج با جرات و رسا، بدون حبس کردن صدا آواز می خواند…»

سپس به نقل خاطره ای از استاد دوامی پرداختند که «روزی در منزل استاد دوامی بودم و رادیو آوازی از ایرج را پخش می کرد. در آن حین ایشان گفتند صدای ایرج بسیار تاثیر گذار و فوق العاده است…»

نقل قول مشهور استاد شجریان در خصوص صدا و آواز استاد خواجه امیری را به یاد داریم و همین اواخر نیز ایشان در بزرگداشت استاد این گونه گفتند: «ایرج پیشکسوت من بوده و هست. آن موقع که دبیرستان می‌رفتیم ایشان در اوج خوانندگی بود. صدای ایرج متر و معیاری در آواز خوانی بود. صافی،‌ صلابت،‌ قدرت،‌ پاکی و آن چهچه‌های مردانه که زده و می‌زند بیانگر این است که چه کرده تا متر و معیار شده است. او رکورددار در آوازخوانی است و امیدوارم که صدسالگی‌اش را در همین جا جشن بگیریم…»

در کنار این دو نقل قول از محمدرضا لطفی و محمدرضا شجریان اساتید بسیاری همچون ادیب خوانساری، روح الله خالقی، حسن کسایی، جلیل شهناز، احمد عبادی، علی تجویدی و … نیز درباره توانایی و ویژگی های ناب صدای ایرج داد سخن داده اند.

یکی از دریغ های همیشگی نسل پس از انقلاب این است که سال های سال از شنیدن صدای اساتید گرانقدر ایرج و گلپا در رسانه ها محروم شد و همزمان با آن بسیاری از استادان همچون ادیب، بنان، قوامی و… یا از دنیا رفتند و یا دیگر تمایلی برای خواندن از خود نشان ندادند و این ها همه در کنار عوامل دیگر موجب ایجاد تک صدایی در آواز شد. موضوعی که امروز همه از آن سخن می گویند.

در روند آموزشی استاد خواجه امیری می توان به این نکات اشاره کرد که علاوه بر آموزش نزد پدر و دو سالی که نزد استاد صبا به یادگیری ردیف مشغول بوده است، سابقه تعلیم آواز نزد تعزیه خوانان را نیز داراست که به اوج خواندن، حجم صدا و نیز قدرت رساندن صدا به گوش مخاطبین شهره بوده اند و این موضوع حتما در نوع خوانش ایرج (عدم کنترل و خفه نمودن صدا، و ساختن صدا به طور مصنوعی در محدوده اوج صدا) موثر افتاده است.

با دقت در شیوه آواز خوانی ایرج و با اندکی تامل، تاثیر پذیری ایشان از استاد گرانقدر تاج اصفهانی به خوبی هویداست. این تاثیر پذیری در خوانش اشعار و همچنین بافت تحریرها نمودار است. اتفاقا در یکی از برنامه های موسوم به بزم شاعران، ایرج در کنار تار فرهنگ شریف آواز مشهور تاج را در دستگاه همایون با مطلع «از تو با مصلحت خویش نمی پردازم» بازخوانی می کند. این بازخوانی استادانه، بادقت تمام و با رعایت تمامی ظرایف آواز تاج صورت می گیرد و نشان از آگاهی ایرج به سبک تاج اصفهانی دارد.

بی گمان برای پیشرفت آواز در موسیقی ایرانی ضروری است که به دور از هر گونه تعصب و تنگ نظری، به آثار استادان فن این حوزه رجوع نماییم و ره توشه برداریم، تا شاید خود را از دایره محدود و بسته فعلی رهایی بخشیم. ایرج یکی از نامداران آواز ایرانی است، که آثارش هنوز جای پژوهش و مداقه بیشتری را می طلبد.