گذری کوتاه بر زندگی هنری عبدالعلی وزیری

قدیمی ها - محمد رفیعی: دگرگونی در اجرای موسیقی سنتی که بخش مهمی از جریان نوسازی و نوآوری را در جامعه موسیقی ایران نمایندگی می کند، کار یکی دو نفر نبوده است. ولی هنرمندان جوان تر به پیروی از ذات،  نوجویانه جوانی در پیشبرد این جریان سهم بیشتری داشته اند.

اینان عمدتا در مدرسه موسیقی وزیری (از ۱۳۰۲ به بعد) در انجمن موسیقی ملی (از ۱۳۲۳ به بعد) با هدایت علینقی وزیری و روح الله خالقی فعال بودند و طرح های اولیه نوآوری را در آن مدرسه و این انجمن پی گرفتند و الگویی شدند برای دیگر هنرمندان.

عبدالعلی وزیری، هایده و ایرج

کار بنیادی مدرسه وزیری تربیت خواننده و نوازنده توانا برای اجرای آفریده های نو٬ که عمدتا این آثار علینقی وزیری بود و طی سه چهار سال کوشش و فعالیت مثمر به ثمر رسید و مدرسه و انجمن دارای گروه های اجرایی شدند که این موضوع خود برای نخستین بار در تاریخ موسیقی ایران به وقوع پیوست و گه گاه اگر کمبود هایی در این گروه ها حس می گردید در ارتباط با خواننده بود. خواننده ای که به شیوه های قاجاری عادت نکرده باشد و بتواند آفریده های نوآورانه را درست و دقیق بخواند و به نوعی پیرو افکار نوآورانه موسیقیایی علینقی وزیری باشد و بتواند آن چنین که وی می خواهد به اجرای قطعات بپردازد و به نوعی می توان گفت که با چنین رفتار های در ارتباط با خوانندگان به نخستین کارگاه های آوازی در ایران کمک بسیار بزرگی صورت پذیرفت.

علینقی وزیری در یکی از خطابه های خود شیوه آوازخوانی قاجاری را که از مشروطیت به بعد رواج یافته بود تشریح کرده است که در لابلای تعداد بی شماری «دِلِی دِلِی و امان امان» خواننده شعری را جویده جویده و تکه پاره شده با صدای تو دماغی می خواند و بعد هم تعدادی «هوار هوار و فریاد و فغان» به شعر اضافه می شود که این مشخصه نیز در آثار ضبط شده بروی صفحات گرامافون از آن دوران کاملا قابل تشخیص و بررسی می باشد و علینقی وزیری نیز این شیوه و روش ها و یا به نوعی مکاتب اجرایی را سازگار با کار آهنگسازی خود نمی دید و به نوعی باید گفت که این تاثیرات در افکار و روحیه ی وزیری تاثیر گرفته از مکتب آوازی اصفهان بود، زیرا همان طور که علاقمندان ارجمند و صاحبدل مطلع می باشند یکی از شاخصه های اصلی مکتب آوازی اصفهان اجرا و تحویل صحیح شعر به شنونده می باشد که این خصلت در هیچ یک از مکاتب دیگر در آن دوران وجودیت نداشت و به همین علت بود که این شیوه اجرایی مورد پسند و تایید بزرگان و آهنگسازان بزرگ موسیقی بسیاری قرار گرفته است.

عبدالعلی وزیری

در زمان علی نقی وزیری خوانندگان برجسته سنتی نیز حضور داشتند مثل قمرالملوک وزیری، اقبال آذر، رضا قلی میرزا ظلی و حسین طاهرزاده که از نظر بلاغت صدا کم نظیر بودند، ولی خواندن آن ها نیز از شیوه های رایج تاثیر پذیرفته بود و به کار اجرای آثار وزیری نمی آمد و به همین دلیل بود که او در ابتدای امر از صدای خود مایه گذاشت و همزمان در جستجوی خوانندگان سازگار از پسر عموی خود عبدالعلی وزیری که در آن دوران به فراگیری تار در هنرستان پرداخته بود و صدای خوشی نیز داشت، خواست که در کلاس آواز صدای خود را نیز پرورش دهد. عبدالعلی که درسش را به پایان رسانید به توصیه پسر عمو تار را رها کرد و همه، زمان و توان خود را در اجرای آفریده های او به کار گرفت. چندی بعد که حسین سنجری تار نواز و پدر حشمت سنجری رهبر بعدی ارکستر سنفونیک تهران، روح انگیز را کشف کرد، خیال کلنل از بابت خواننده زن و مردِ مدرسه راحت شد و دانست که این شیوه اجرایی مثمر به ثمر واقع گردیده و می توان با اجرای این شیوه خوانندگان زن و مرد بی شماری را تربیت نمود.

حضور عبدالعلی وزیری به ویژه از نظر آن که در جریان تکاملی موسیقی سنتی و پالوده کردن آن از اضافات و تعلیقات بیهوده، سخت مغتنم بوده است و کلنل وزیری در پرداختن به شیوه ای سازگار با اجرای آواز سنتی بهره گرفته است که با صدای عبدالعلی وزیری چند ترانه فاخر نیز به یادگار مانده است: خریدار تو با شعر سعدی و دلتنگ و نیمه شب با شعر حافظ و هر سه در پیوند با موسیقی کلنل وزیری از بازمانده های شنیدنی و یادگارهای با ارزش وی برای ایندگان است.

نخستین برنامه گلهای جاویدان در رادیو ایران در نوروز سال ۱۳۳۵ با صدای غلامحسین بنان و عبدالعلی وزیری و با شعری از حافظ و همکاری ابوالحسن صبا، احمد عبادی و علینقی وزیری درمدت زمان 10دقیقه و با سرپرستی و تصدی داود پیرنیا به ضبط درآمده است و این بدان معناست که عبدالعلی وزیری و غلامحسین بنان نخستین خوانندگان مرد برنامه گلها بوده اند و جز اولین پایه گذاران این برنامه فاخر می باشند.

در مدرسه وزیری، در سال های ابتدایی، خود علینقی خان کار خوانندگی را انجام می داد که این نیز مربوط به سفر آموزشی وی به اروپا (پاریس و برلین) می باشد که علاوه بر آهنگسازی، آواز خوانی را نیز فراگرفته بود. صدایی متمایل به باریتون داشت و با همان دو دانگ صدا آهنگ های خود را اجرا می نمود، هر چند که ایرج میرزا شاعر غزل سرای معروف که دوست وزیری بود از زبان الهه عشق، آواز خوانی او را نقد کرده و از جمله گفته است:

«من کلنل را کلنل کرده ام/ در وسط معرکه ول کرده ام

دقت کامل شده در ساز او/ بی خبرم لیک ز آواز او»

در همان حال پسر عموی خود عبدالعلی وزیری را که نواختن تار را فرا می گرفت و صدای گرم و شیرینی نیز داشت، ترغیب به خواندن به شیوه صحیحی که مد نظر وی بود، می کرد.

عبدالعلی وزیری که این روزها ۲۵ سال از درگذشت او می گذرد در سال ۱۲۹۰ به دنیا آمد و از خردسالی با پسر عموی خود که قصد نوسازی موسیقی ایران را داشت همراه شد. در مدرسه او درس خواند، با ارکستر او آوازخواند و در هنرستان موسیقی تهران به هنگام سرپرستی پسر عمو به کار خواندن٬ نواختن و آموختن پرداخت که از این رو وی  را باید وفادارترین یار کلنل وزیری در تمامی سال های نوسازی موسیقی ایران به شمار آورد و جالب است که هنگام برکنار شدن وزیری از ریاست هنرستان عالی موسیقی٬ او نیز کناره گرفت و با بازگشت کلنل٬ او نیز بازگشت.

عبدالعلی وزیری

عبدالعلی وزیری کاشف و معرف دو صدای برجسته دیگر نیز هست. از یک سو پای غلامحسین بنان را که با او دوستی داشت به انجمن و هنرستان و رادیو باز کرد و او را از کار در اداره کل غله و نان٬ بازداشت و در جایگاهی درخور نشانید که این عمل علاوه بر خدمت به غلاحسین بنان، خدمت بزرگی نیز به جامعه موسیقی ایران به شمار می رود.

عبدالعلی وزیری از سوی دیگر مدرس اولیه و اصلی خواننده معروف بعدی یعنی خانم عصمت باقرپور (دلکش) بوده است، که معرفی این چهره نیز جز خدمت های لایزال وی به موسیقی ایران به شمار می رود.

روح الله خالقی که سال های دراز در مدرسه و انجمن و هنرستان با عبدالعلی وزیری همکاری داشته٬ افسوس می خورد که او قدر صدای خود را ندانسته و آنگونه که باید از آن نگهداری نکرده است. اشاره خالقی ظاهرا به اعتیادی است که خواننده پرقریحه را از پیشرفت بیشتر بازداشته و شاید به همین دلیل هم هست که چهره او در سایه چهره های درشت تر در بین عوام رنگ باخته است.

عبدالعلی وزیری در چهارم خرداد ماه سال ۱۳۶۸ در تهران درگذشت.

یادش همواره گرامی و نامش جاودان باد...