از سر چهارراه ها تا کلکسیون های ارزشمند!

آیدین آغداشلو گفت: نقاشی مکتب قهوه خانه ای به عنوان یکی از نقطه های اوج هنر مردمی، پس از گذر از دوره ی درخشان خود، به کلکسیون خریداران مرفه راه پیدا کرده است.

این هنرمند پیشکسوت در گفت و گو با ایسنا، درباره وضعیت «نقاشی قهوه خانه ای» در سال های اخیر، اظهار کرد: نقاشی قهوه خانه ای را شاید بتوان یکی از نقطه های اوج هنر مردمی تاریخ نقاشی ایران دانست که در تمام سال هایی که کار می شد، تغییرات خیلی کمی در آن رخ داد. همه ی هنرمندان این عرصه سعی می کردند اصول این نقاشی و رنگ گذاری چهره ها را حفظ کنند.

او ادامه داد: در طول 40 سال گذشته که قهوه خانه ای وجود نداشت و استادان بزرگ نقاشی قهوه خانه ای یا در فقر زندگی می کردند یا از دنیا رفته بودند، مشتری ها و خریدار هایی از طبقه ی مرفه پیدا شدند که نمونه هایی از این نقاشی ها را جمع می کردند. این جمع آوری روح تازه ای به هنر در معرض انهدام نقاشی قهوه خانه ای دمید.

آغداشلو درباره ی شکل گیری این هنر و تاریخچه ی آن، گفت: ابتدا باید یک تصحیح درباره ی نام این هنر که به عنوان «نقاشی قهوه خانه ای» شناخته می شود، صورت بگیرد؛ این نقاشی فقط برای قهوه خانه نیست، بلکه دنباله ی سنت نقاشی مردمی ایرانی است که به موازات نقاشی رسمی و عالی ایرانی که نگارگری و نقاشی دیواری بود، شکل گرفت. نقاشی ایرانی در آن دوره، خیلی کم در معرض تماشای مردم عادی بود. نقاشی ها یا روی دیوار خانه ها بودند یا در کتاب ها چاپ می شدند. تنها جاهایی که مردم می توانستند نقاشی را ببینند حمام ها و مکان هایی مانند سردر بازار قیصریه در اصفهان بود.

او اظهار کرد: بخشی از وظیفه ی آشنا کردن مردم با نقاشی، برعهده ی هنرمندانی بود که با این هدف آثار خود را خلق کردند. آن ها نقاشی های خود را در پرده های بزرگ با مضامین مذهبی می کشیدند و در مراسم خاص مثل دهه ی محرم در میدان ها و جاهایی که محل رفت وآمد مردم بود، نصب می کردند. بیشتر این پرده ها مربوط به فاجعه ی کربلا بود. نقالان کنار این پرده ها می ایستادند و هر روز تکه ای از آن ها را برای مردم روایت می کردند. بعد آن ها را لوله می کردند و می بردند و فردا بخش دیگری از آن را نقل می کردند.

این هنرمند نقاش درباره ی اصول این هنر نیز گفت: نقاشی قهوه خانه ای با رنگ روغن روی بوم و پارچه کشیده می شد. انواع دیگر این نقاشی مربوط به داستان های حماسی شاهنامه است. سفارش دهنده ها نیز صاحبان قهوه خانه هایی بودند که هنرمندان را دعوت می کردند تا پرده هایی را در همان محل قهوه خانه نقاشی کنند و در آن مکان که مرکز تجمع مردم بود، نصب می کردند. شیوه ی این آثار به مکاتب اواخر دوره ی صفویه مربوط است، اما بیشتر نمونه هایی که به دست آمده، به دوره ی قاجار متعلق است. شاید یکی از بهترین نمونه های این هنر را بتوان نقاشی ای دانست که در نیمه ی اول قرن 13 هجری قمری و حول و حوش دوره ی فتحعلی شاه کار شده و در موزه ی آستان قدس نگهداری می شود.

آغداشلو همچنین بیان کرد: تا وقتی قهوه خانه ها دایر بودند، نقاش ها این پرده های بزرگ را می کشیدند و داستان عاشورا و قصه های شاهنامه را برای مردم نقاشی می کردند. در دوره ی ناصرالدین شاه نقاشی قهوه خانه ای شکل و قالب رسمی خود را پیدا کرد. علاوه بر موضوع کربلا و داستان های شاهنامه، مضامین دیگری مانند قصه های قرآنی هم در این تابلوها به نمایش درمی آمد.

او گفت: در دوره ای که دیگر نه قهوه خانه ای وجود داشت و نه پرده ای در چهارراه ها نصب می شد، هنوز هم این آثار مشتریان خود را داشتند. دولت بعد از انقلاب سعی کرد از هنرمندان مکتب قهوه خانه حمایت کند، کسانی که کار می کردند، صاحب کارگاه شدند و کارشان را ادامه دادند.

این هنرمند اضافه کرد: هرچند نقاشی قهوه خانه ای جریان وسیعی مثل گذشته ندارد، اما هنوز مجموعه دارهایی هستند که نمونه های خوب قدیمی را که ارزش مادی بسیار زیادی هم دارند، جمع آوری می کنند. من خیلی اطلاع ندارم، اما احتمال می دهم که دولت هنوز هم از این هنرمندان حمایت کند و در این مورد خاص، استثنائا با پادرمیانی دولت، هنر نقاشی قهوه خانه ای هرچند رو به افول باشد، اما همچنان زنده است.