یک سال از درگذشت ایرن زازیانس گذشت + عکس

ایرن زازیانس متولد ۲۰ مرداد ۱۳۰۶ در بابلسر، هنرپیشه ارمنی تئاتر، سینما و تلویزیون که در فاصله سال های ۱۳۲۸ تا ۱۳۶۲ در تعداد زیادی نمایشنامه، تئاتر، فیلم سینمایی و مجموعه تلویزیونی ظاهر شده و در کارنامه خود علاوه بر حضور در فیلم های جنجالی همچون «قاصد بهشت» و «محلل»، سابقه شرکت و نقش آفرینی در فیلم هایی همچون «بلوچ»، «برهنه تا ظهر با سرعت» و «خروس» و همینطور در مجموعه های تلویزیونی مانند «سلطان صاحبقران» و «تخت ابونصر» را دارد. وی پنج سال بعد از انقلاب ایران با توجه به کارنامه قبل از انقلاب خویش از بازیگری در سینما و تلویزیون منع گردید.

سال های نخست زندگی

ایرن زازیانس در روز بیستم مردادماه سال ۱۳۰۶ در شهر بابلسر و در خانواده ای ارمنی که از ارمنستان به ایران مهاجرت کرده و در بابلسر سکنی گزیده بودند، به دنیا آمد. پدرش، «الکساندر زازیانس» از اهالی غرب ارمنستان بود که توانست از جنگ ارامنه و عثمانیان جان سالم به دربرد و پس از ازدواج با دختر زیبای ارمنی به نام واریا که از ساکنین شرق ارمنستان بود، از این کشور بگریزد. وی پس از خروج از ارمنستان به ایران مهاجرت نمود و به اتفاق همسر و خانواده اش در مازندران اقامت گزید. اما سه فرزند نخست این خانواده به دلایلی همچون بیماری در سنین پایین از دنیا رفتند و ایرن، فرزند چهارم این خانواده به شمار می آمد.

کودکی

ایرن در کودکی برای تحصیل به مدرسه شاهدخت بابلسر رفت و تحصیلات خویش را در همین مدرسه تا حدّ سیکل (سیکل اول) ادامه داد. وی از همان روزگار به ادبیات و هنر و داستان و مقولات نمایشی علاقمند شد و اولین تجربیات بازیگری خویش را نیز در دوران تحصیل در مدرسه شاهدخت از سر گذراند. ایرن در سن ۱۶ سالگی با محمد عاصمی شاعر، نویسنده و ناشر مجله کاوه در آلمان، آشنا شد و به ازدواج او درآمد. چند سال بعد ایرن به اتفاق همسرش به تهران آمد و علاقه فراوان او به هنرهای نمایشی در کنار تلاش و پشتکار زیادش سبب شروع فعالیت هنری حرفه ای او در تهران گردید.

ورود به تئاتر

ایرن زازیانس نخستین بار بازی در تئاتر را در سال ۱۳۲۸ تجربه نمود. در این سال وی در تئاتر فردوسی در نمایشی به نام «کارمند شریف» بازی کرد. اما ماجرای حضور او در این نمایش، بسیار اتفاقی بوده است: ایرن که بسیار جوان بود، بعد از ظهرها برای تماشا به تئاتر فردوسی در خیابان لاله زار می رفت. تئاتر فردوسی توسط عبدالحسین نوشین (بنیانگذار تئاتر نوین در ایران) و همسرش خانم لرتا بنیانگذاری شده بود و در آن زمان گروهی از هنرمندان آن روز تئاتر از جمله نسرین جعفری، علی محزون، مهین دیهیم و هوشنگ سارنگ، زیر نظر آقای استپانیان در حال تمرین نمایش «کارمند شریف» بودند. ایرن هر روز به تئاتر فردوسی می رفت و تمرین آنها را تماشا می کرد. به او اجازه داده بودند تا در گوشه ای از جایگاه تماشاگران آرام و ساکت بنشیند و نحوه تمرین استپانیان با هنرپیشه ها و سپس اجرای این نمایش را نگاه کند. از قضا در یکی از همین روزها مهین دیهیم به شدت مریض شد و نتوانست در اجرا حضور به هم برساند. از آنجا که اجرای گروه به خطر افتاده بود، از ایرن که در روزهای متعددی از روند تمرین این نمایش بازدید کرده بود، برای ایفای نقش به جای مهین دیهیم دعوت به عمل آمد. خود ایرن سال ها بعد در زمینه پذیرش این نقش می گوید: اگر امروز بود، جرات چنین کاری را پیدا نمی کردم. آن جسارت را باید به حساب جوانی ام نوشت...

نخستین تجربه

اما وقتی ایرن این نخستین تجربه اجرای صحنه را در پایان اولین پرده نمایش پشت سر گذاشت، به حدی خوب ظاهر شده بود که آقای استپانیان او را در آغوش گرفت و گفت: امشب لرتای دیگری متولد شد!... بدین ترتیب بلافاصله با ایرن قراردادی بسته شد که اولین قرارداد بازی در زندگی ایرن بود و به موجب آن برای ۲۰ شب اجرا در هر ماه ۶۰۰ تومان به ایرن پرداخت می شد که ایرن تا مدتی این دستمزد را می گرفت.

اما این سال ها مصادف بود با خروج گروه عبدالحسین نوشین از تئاتر فردوسی و تلاش او و همسر هنرمندش لرتا و سایر اعضای گروهش برای راه اندازی تئاتر سعدی. نوشین که از افکار چپ گرایانه داشت و از اعضای فعال و کادرهای مرکزی حزب توده ایران و یکی از اعضای گروه معروف ۵۳ نفر و ازجمله اعضای این گروه که با طراحی خسرو روزبه از زندان قصر گریختند، به شمار می آمد، در سال ۱۳۲۷، و پس از تیراندازی به شاه یک بار دیگر همراه با گروهی از هم اندیشان خود به زندان افتاد. بدین ترتیب وی از همان زندان، و توسط همسرش لرتا، که با او ملاقات های هفتگی داشت، گروه تئاتری خود در تئاتر سعدی را در اجرای نمایشنامه ها هدایت می کرد و حتی برای جذب بازیگران خوب به این گروه فعال بود. از جمله یک بار یکی از اصلی ترین اعضای این گروه یعنی نصرت کریمی را موظف نمود که نحوه بازی ایرن زازیانس در نمایش های تئاتر فردوسی را زیر نظر بگیرد و در صورت مطلوب تشخیص دادن بازی ایرن از او برای عضویت در گروه نوشین در تئاتر سعدی دعوت به عمل آورد.

پیوستن به تئاترسعدی

بدین ترتیب ایرن در سال ۱۳۲۹ به گروه نوشین در تئاتر سعدی پیوست. یعنی درست در همان روزهایی که نوشین در زندان بود و تئاتر سعدی را که به تازگی دایر شده بود از زندان و از راه دور هدایت می کرد. البته گروه تئاتری نوشین سرشار از احترام و اطاعت نسبت به او بودند و به همین دلیل پیوستن ایرن زازیانس به این گروه جز با موافقت نوشین امکان نداشت. با این اوصاف وقتی همسر نوشین، یعنی لرتا، ایرن را برای بازی در نقش خانم مارگریت ویندرمیر در نمایشنامه معروف «بادبزن خانم ویندرمیر» نوشته «اسکار وایلد» نامزد می کند، او را به همراه خود در زندان به ملاقات نوشین می برد و پس از تایید او، نقش مذکور به ایرن محول می شود. از آن پس ایرن زیر نظر خانم لرتا مشغول اجرای برنامه های هنری و فعالیت های نمایشی می شود، طوریکه مجموع پیس هایی که ایرن در این سال ها در آنها شرکت داشته است، به حدود ۱۵ نمایشنامه می رسد. هرچند که شاخصترین و معروفترین این نمایشنامه ها همان نمایش بادبزن خانم ویندرمیر به شمار می آید.

اعتراض به انحلال تئاترسعدی

در سال ۱۳۳۰ که جلوی فعالیت تئاتر سعدی توسط دولت وقت به بهانه اجرای تئاترهای کمونیستی و چپ گرایانه گرفته شد، ایرن زازیانس از جمله هنرمندانی بود که طی یک اقدام هماهنگ جمعی، در مجلس شورای ملی آن زمان، متحصن شدند، تا اینکه سرانجام پس از ۲۸ روز، که سه روز آن به اعتصاب غذا گذشت، موفق گردیدند که مجدداً پروانه فعالیت تئاتر سعدی را از دولت وقت بگیرند. گواینکه فعالیت تئاتر سعدی بعد از این واقعه چندان به طول نیانجامید و این تئاتر به خاطر عقاید چپ عبدالحسین نوشین همواره در معرض حملات مخالفین حزب توده بود و سرانجام نیز در وقایع مربوط به کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ به آتش کشیده شد.

اما پس از به آتش کشیده شدن تئاتر سعدی در نا آرامی های پس از ۲۸ مرداد ۳۲ و بعد از اینکه عبدالحسین نوشین ناگزیر از فرار به اتحاد جماهیر شوروی گردید، گروه تئاتری وی متفرق شد و فعالیت هنری ایرن برای مدت قابل توجهی متوقف گردید.

اما بعد به ناچار به گروه محمد علی جعفری در تئاتر فرهنگ پیوست. البته تئاتر فرهنگ هم جایی بود که نوشین در شکل گیری آن نقش مهم ایفا کرده بود و حتی در دوران آزادی خود شخصاً این تئاتر را اداره می کرد. در تئاتر فرهنگ ایرن زازیانس زیرنظر محمدعلی جعفری و عطاءالله زاهد به فعالیت هنری خود ادامه می دهد و از جمله در کنار توران مهرزاد و شهلا ریاحی در چند نمایش بازی می کند. ایرن زازیانس در سال ۱۳۳۱ به همراه یک هیئت ۸ نفری به منظور شناساندن هنر ایران به اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی مسافرت نمود.

فعالیت در سینما

پس از چند سال فعالیت ایرن زازیانس در تئاتر فرهنگ و زیر نظر محمدعلی جعفری و عطاالله زاهد، وقتی که این هنرمندان تصمیم به ساخت فیلم سینمایی گرفتند، از ایرن نیز برای حضور در سینما دعوت به عمل آوردند و بدین ترتیب ایرن فعالیت سینمایی خود را با بازی در فیلم «مردی که رنج می برد» ساخته: محمد علی جعفری در سال ۱۳۳۶ آغاز نمود و سپس در اوایل سال ۱۳۳۷ با بازی در فیلم «چشم به راه» ساخته عطاالله زاهد فعالیت سینمایی خود را ادامه داد.

ایرن زازیانس بعد از این فیلم و در همان سال ۱۳۳۷ در فیلم «قاصد بهشت» ساخته ساموئل خاچیکیان نیز ظاهر شد که جنجال زیادی را به همراه داشت. در این فیلم ایرن در سن ۳۱ سالگی، و برای نخستین بار به عنوان یک زن ایرانی با لباس شنای دو تکه روی پرده سینما ظاهر شد، اقدامی که نه فقط تماشاگران سینمای ایران در دهه سی، بلکه حتی خود ساموئل خاچیکیان، کارگردان فیلم را نیز شوکه کرد. چرا که تا آن زمان ظهور ستاره های خارجی زن با لباس شنای دو تکه بر پرده سینماهای آن روز تهران بارها تجربه شده بود، امّا هیچکس تا آن روز ستاره های ایرانی را با این هیئت در سینما ندیده بود.

ایرن می گوید: آن زمان سینماها در تسخیر فیلم های ایتالیایی بود و مردم برای دیدن فیلم های سیلوانا منگانو و سوفیا لورن سر و دست می شکستند. با نمایش فیلم قاصد بهشت، برای مدتی فیلم های ایتالیایی از رونق افتاد. استقبال از فیلم به حدی بود که اکثر سینماها به اجبار دو نوبت بیشتر فیلم را نمایش می دادند.

اما گرچه فیلم قاصد بهشت به خاطر پوشش خاص ایرن جنجال آفرید و حتی بنا به روایتی توقیف شد، اما این مسئله نام ایرن را هر چه بیشتر بر سر زبان ها انداخت و بخصوص محافل سینمایی و مطبوعاتی آن روزگار با نام بردن مکرر از ایرن و چاپ پی درپی تصاویر او، باعث افزایش شهرت او گردیدند. بعد از آن ایرن در فیلمهای دیگری نیز ظاهر شد و موقعیت خود را به عنوان یک زن موفق در سینمای ایران تثبیت نمود. فیلمهایی همچون «چشمه آب حیات» (ساخته سیامک یاسمی محصول ۱۳۳۸) «دلهره» (ساخته ساموئل خاچیکیان محصول ۱۳۴۱) و «کشتی نوح» (ساخته خسرو پرویزی محصول۱۳۴۱) نمونه ای از دیگر فیلمهایی هستند که ایرن بازیگر آنها بوده است.

اما با این همه، محبوبیت ایرن دیری نپایید و با شیوع فیلم های گنج قارونی، او به کناره گیری موقت از سینما ناگزیر شد، چرا که در این دوران اغلب بازیگران زن فیلمفارسی ناگزیر بودند برقصند و با صدای خوانندگان معروف لب بزنند و این کار از ایرن بر نمی آمد.

با این وجود از ابتدای دهه پنجاه، ایرن بار دیگر به سینما بازگشت و با بازی در فیلم هایی چون محلل (نصرت کریمی، ۱۳۵۰)، بلوچ (مسعود کیمیایی، ۱۳۵۱) و حکیم باشی (پرویز نوری، ۱۳۵۱) تا حدودی مورد توجه تماشاگران و فیلم سازان قرار گرفت و بدین ترتیب به تقریب تا واپسین سال های حکومت رژیم پهلوی در ایران به کار هنری خویش ادامه داد.

امّا یکی از پر سر و صداترین فیلم های ایرن زازیانس در این سال ها فیلم محلل است. فیلمی که پیوستن ایرن به جمع بازیگران آن و ایفای نقش او به عنوان هنرپیشه زن نقش اول این فیلم (شمسی) ماجرایی داشت: نصرت الله کریمی، کارگردان فیلم، از تمام بازیگرانی که ممکن بود به نقش شمسی در فیلم هویت ببخشند، امتحان گرفت، اما علیرغم تلاش و جستجوی بسیار کسی را در حد ایفای چنین نقشی پیدا نکرد. از طرفی او نمی خواست نقش این زن سنتی مذهبی را به یک بازیگر مسیحی همچون ایرن بدهد. اما نهایتاً وقتی کریمی از همه نا امید شد به ناچار به سراغ ایرن آمد و با او شرط کرد که تا یک هفته تمام با یک خانواده سنتی و مذهبی که در خیابان مولوی تهران سکونت داشتند (و قرار بود فیلم در خانه آنها فیلمبرداری شود)، زندگی کند، تا آداب و روش زندگی آنها را بیاموزد. بدین ترتیب فیلم محلل با تهیه کنندگی مهدی میثاقیه و کارگردانی نصرت کریمی در همین خانه فیلمبرداری شد و ایرن موفق گردید که با شرکت در این فیلم نقطه عطفی در کارنامه سینمایی خود ایجاد کند. نصرت الله کریمی که همان کسی است که نخستین بار از سوی گروه نوشین مامور شد تا بازی ایرن در تئاتر فردوسی را زیر نظر بگیرد و در صورت تائید قدرت بازیگری اش، از او برای عضویت در گروه نوشین دعوت به عمل آورد، بعدها بارها اعلام کرد که به عنوان کارگردان این فیلم هرگز از انتخاب ایرن برای ایفای این نقش پشیمان نشده است.

اما ساخته شدن فیلم محلل در آن زمان (سال ۱۳۵۰)، علیرغم توقیف و لغو اکران آن تنها پس از سه روز یک حادثه بزرگ در سینمای ایران تلقی شد و گرچه عده زیادی زبان به اعتراض و انتقاد از مضمون این فیلم گشودند و مثلا مرتضی مطهری در روزنامه کیهان مقاله ای تند علیه این فیلم نوشت اما در مقابل عده ای هم از فیلم و بویژه نحوه نقش آفرینی ایرن در آن تجلیل نمودند و از جمله شماری از منتقدین وقت سینمای ایران همچون هوشنگ حسامیان از بازی ایرن در فیلم محلل دفاع و ستایش به عمل آوردند. در هر حال این فیلم در زندگی حرفه ای ایرن به یک فراز قابل توجه مبدل گردید و کار او را تا آنجا پیش برد که حتی او را نامزد دریافت جایزه سپاس نیز کرد.

اما ایرن به جز سینما و تئاتر، در تلویزیون نیز یادگارهای با ارزشی از خود بر جای گذاشته است که از آن میان می توان به بازی او در مجموعه «تخت ابونصر» (که بر اساس نوشته صادق هدایت در تلویزیون ملی ایران ساخته شده و در ارک بم واقع در استان کرمان فیلمبرداری شده بود)، و همینطور نقش آفرینی او به نقش مهدعلیا در سریال تاریخی «سلطان صاحبقران» به کارگردانی علی حاتمی و نیز بازیش در یک قسمت از مجموعه «دوستت دارم، دوستت دارم» از ساخته های حمید میر مطهری اشاره کرد.

وی که قبلا از همسر نخست خود «محمد عاصمی» جدا شده بود، در همین دوران فعالیت های سینمایی اش، با دکتر شاهرخ رفیع (تهیه کننده سینما) آشنا شد که این آشنایی به ازدواج انجامید. هرچند که این ازدواج هم به سرانجام نرسید.

پس از انقلاب

ایرن زازیانس پس از انقلاب نیز برای مدت چند سال در ایران ماند و حتی در دو فیلم سینمایی یعنی خط قرمز (ساخته مسعود کیمیایی ، ۱۳۵۹) و جایزه (ساخته علیرضا داوود نژاد) بازی کرد. اما هر دو فیلم توقیف شد. اما با این وجود ایرن تا سال ۱۳۶۲ اجازه بازی در فیلم و سریال ها را داشت. به نحوی که حتی در سریال هزاردستان اثر معروف علی حاتمی نیز نقش آفرینی کرد، اما این بار هم تمامی صحنه های مربوط به بازی او از این سریال حذف گردیدند و در نهایت در سال ۱۳۶۲ و در پی موجی که منتهی به ممنوعیت کار بسیاری از هنرپیشگان سینمای قبل از انقلاب شد، ایرن نیز از سینما برای همیشه کنار گذاشته شد و پس از آن برای همیشه اجازه بازی از او گرفته شد.

در سال ۱۳۶۲ و بعد از قطع امید کردن ایرن از بازیگری، وی برای دیدن خواهرش به آلمان رفت و به مدت دو سال در آلمان ماند. چرا که با توجه به مسدود شدن تنها راه امرار معاش او، یعنی دستمزدی که از بازیگری دریافت می کرد و نیز با توجه به اینکه شوهر و فرزندی نداشت، ناچار به آموختن کسب دیگری بود و به همین دلیل برای مدت چهارده ماه در فرانکفورت یک کلاس فشرده زبان و یک دوره تخصصی بهداشت و زیبایی پوست را گذراند. تخصصی که به او کمک کرد تا پس از بازگشت به ایران از طریق آن امرار معاش نماید. بدین ترتیب وی به رغم اصرار خواهرش، ترجیح داد تا به ایران برگردد و در کنار مردمی باشد که فیلم های او را می دیدند. پس در سال ۶۴ در بحبوبه بمباران های تهران، به این شهر برگشت و بلافاصله کارش را در زمینه پوست و زیبایی شروع کرد. در اواخر دهه هفتاد ایرن به مدت دو سال با بیماری سرطان دست و پنجه نرم کرد ولی پس از چند سال درمان و انجام دو جراحی سخت که او را بنا به توصیه پزشکان معالجش وادار به کمتر کار کردن و بیشتر قناعت کردن نمودند، از دام این بیماری مهلک رست.

درگذشت

ایرن بعد از تحمل یک دوره طولانی بیماری سرطان در بیمارستانی در تهران به تاریخ ۷ مرداد سال ۱۳۹۱ دار فانی را وداع گفت. روحش شاد و یادش گرامی...

فیلم تشییع زنده یاد ایرن

پارت اول

پارت دوم

پارت سوم

پارت چهارم

فرستنده عکس: مهدی خسروشیری