برای نخستین سالروز درگذشت حسن کسایی: آذرخشی از میان ابر و دود

شاید همه ما صبح که از خواب پا می شدیم بارها و بارها صدای قطعه سلام صبحگاهی اش در گوشمان طنین انداز شده باشد. نوایی در دستگاه چهار گاه که حسن کسایی آن را برای ما به یادگار گذاشت.

به گزارش هنر ایران، ۲۵ خرداد امسال مصادف با اولین سال درگذشت حسن کسایی استاد موسیقی ایرانی است. حسن کسایی سوم مهر ۱۳۰۷ در خانواده ای تاجرپیشه دیده به جهان گشود و پدرش «حاج سید جواد کسائی» که از تاجران به نام آن زمان اصفهان بود، به دلیل علاقه ای که با موسیقی داشت او با اساتید و بزرگان آن زمان مانند سید حسین طاهرزاده، جلال الدین تاج اصفهانی، اکبر خان نوروزی، خاندان شهناز (شعبان خان، حسین آقا، علی آقا و جلیل شهناز)، غلامحسین سارنج و ادیب خوانساری آشنا کرد.

وی مدتی آواز و گوشه های موسیقی ایران را نزد تاج اصفهانی و ادیب خوانساری و نواختن نِی را از مهدی نوایی فرا گرفت. بی شک یکی از بزرگ ترین اساتید او ابوالحسن صبا بود که هر زمان که به تهران می رفت از محضر او بهره می برد.  به عقیده بسیاری سه تار نوازی کسائی تلفیقی زیبا از ترکیب نوازندگی تار جلیل شهناز و سه تار ابوالحسن صبا است.

پس از فوت مهدی نوایی، کسایی همچنان از هم نشینی با نوازندگان اصفهانی در جهت تسلط بر نوازندگی نِی استفاده کرد؛ مخصوصاً از هم نوازی با جلیل شهناز که به نوعی حق استادی بر گردن او داشت. هم نوازی حسن کسایی با تار و سه تار او را بیش از پیش با گام های مختلف موسیقی ایرانی آشنا کرد، به صورتی که برای اولین بار دستگاه های چهارگاه، اصفهان، نوا و راست پنجگاه را با کوک دقیق و به صورت کامل اجرا کرد.

هر چند کسائی نتوانست به طور مستقیم از محضر نایب اسدالله استفاده کند، ولی در دوره ای بسیار کوتاه نزد یکی از شاگردان وی مهدی نوایی، تمام اندوخته های او را فراگرفت. این موضوع از جهتی دلیل بر استعداد فراوان کسائی و از جهتی دیگر، نشان از محدودیت و سادگی تکنیک نوازندگی نی در آن زمان بود.

کسائی، در سن ۲۰ سالگی نخستین اجرای تکنوازی نی خود را در دستگاه همایون در تئا تر اصفهان به صحنه برد و یک سال بعد قطعه معروف سلام را که از معروف ترین قطعات موسیقی ایرانی به شمار می رود در دستگاه چهارگاه ساخت. این قطعه بعد ها توسط حسین علیزاده در آلبوم صبحگاهی با سازبندی و ارکستراسیونی حجیم بازسازی شد.

کسائی، در سال ۱۳۲۹ برای اولین بار نی را به ارکس تر برد و همکاری خود را با رادیو اصفهان شروع کرد. در سال های بعد با ارکسترهای متعدد رادیو به سرپرستی هنرمندانی چون ابوالحسن صبا، حسین یاحقی، حبیب الله بدیعی، محمد می رنقیبی، همایون خرم و دیگران به فعالیت خود در این زمینه ادامه داد. وی در سال ۱۳۳۵ به دعوت داوود پیرنیا به برنامه گل ها راه یافت و تا سال ۱۳۵۷ که در گلچین هفته شرکت کرد و با این برنامه همکاری داشت. حسن کسایی مانند تهرانی در تنبک، احمد عبادی در سه تار، علی اصغر بهاری در کمانچه و فرامرز پایور در سنتور به نوعی از ابتدا شروع به ابداع تکنیک و پیاده کردن تمام دستگاه ها در ساز نِی کرد.

در گذشته صدای نِی، همراه با ناخالصی زیاد بود؛ یعنی نواختن آن به صورتی بود که تفاوت محسوسی بین صداهای اوج، بم و بم نرم نبود، ولی حسن کسایی توانست با تغییر حالت در زبان، در محل استقرار زبان، حالت لب و فرم سر نی، صدایی بسیار شفاف و بدون ناخالصی از نی تولید کند.

پس از آن بیشتر ارکسترهای ایرانی شروع به استفاده از این ساز کردند و این احساس نیاز باعث رشد روزافزون نوازندگان نی شد که حتی امروزه به عنوان یک رشته تخصصی در دانشگاه تدریس می شود.

حسن کسایی با مجموعهٔ «ردیف نی» که در هشتاد سالگی ضبط کرده بود، نخستین اثر آموزشی برای علاقمندان به نی نوازی را مدون کرده بود. وی همچنین سال ها مکتب دار موسیقی اصفهان در رشته های نی، سه تار و آواز بوده است. اگرچه بیشتر آثار حسن کسایی بداهه نوازی است تا موسیقی پیش ساخته، ولی امروز بخش زیادی از ضربی ها و حتی آوازی های نوازندگان نی، بهره گرفته از نوازندگی های اوست.

همچنین شاگردان زیادی از محضر او درس گرفته اند که امروز از چهره های برجسته موسیقی ایران به شمار می آیند، از جمله حسین عمومی، حسن ناهید، محمد موسوی، منوچهر غیوری و عباس نوروزی. این استاد بزرگ موسیقی ایرانی سرانجام در ۲۵ خرداد ۱۳۹۱ درگذشت. مراسم خاکسپاری وی در سکوت خبری و به صورت شبانگاهی با حضور جمعی از اعضای خانواده و شاگردان استاد برگزار شد و طبق وصیت زنده یاد کسایی مبنی بر خاکسپاری در کنار مقبره استاد تاج اصفهانی، پیکرش در تخت فولاد اصفهان و در فاصله کمی از مقبره این استاد موسیقی به خاک سپرده شد.