۱۳۹۳ خرداد ۲۱, چهارشنبه

به بهانه چهلمین روز درگذشت استاد محمدرضا لطفی: تار بی لطف


قدیمی ها - محمدعرفان رفیعی: هنر یعنی پذیرفتن واقعیات... هنر ثبت واقعیت های ذهنی است... هنر یعنی زندگی کردن و دوست داشتن... هنر اصطکاک روح و فضای اطراف است و...
این ها تعاریفی بود که خیلی از بزرگان در طول سال ها و قرن ها از هنر داشته اند و همه آن ها می تواند هم درست باشد و هم غلط، برخی هنر را زیبایی می دانند اما این تعریف هم صرفا نمی تواند درست باشد چون هر اثر هنری برای خلق شدن نیاز به یک هنرمند دارد پس یک گل و یا یک درخت که خود به وجود آمده اند نمی تواند یک هنر باشد، شاید بگویید خداوند یک هنرمند است، درست است اما ما در اینجا به دنبال تعریفی کلی تر از هنر می گردیم.

محمدرضا لطفی

عده ی ای هنر را وسیله ای برای پالایش و اعتلای روح آدمی بیان می کنند و معتقدند که هنر باید اخلاق گرا باشد اما این هم خود تعریفی نادرست است زیرا هنری که ما در یک پوستر اجتماعی و سینما به کار می بریم با هنر خاتم کاری و خوشنویسی در بیان مفاهیم متفاوت است و افراد دیگری هم می گویند هنر نسخه برداری از طبیعت است مانند میل به خشونت، هوای نفس و… که می توانند مثل یک هنر مقدس زیبا باشند زیرا آیینه تمام نمای واقعیت ها می باشد. همچنین عده ای هم بر این باورند که هنر بیان احساس و عاطفه آدمی و برداشت او از زندگی و جهان هستی است.
اشکالی که در تعاریف بالا وجود دارد این است که همه فقط یک بعد از هنر را در نظر می گیرند ولی هنر کاملا ترکیبی از همه آن هاست و نتیجه اخلاقی این که هنر تعریف خاصی ندارد و نمی توان برای آن معیارهای مشخصی در نظر گرفت. به همین دلیل متفکران، موضوعی به نام «نظریه نهادی» را مطرح کرده اند و بر این باورند که اگر چیزی بخواهد یک اثر هنری شناخته شود، ویژگی یا ویژگی های خاصی نیست که بتوان در درون آن اثر مشاهده کرد؛ بلکه شان خاصی است که عالم هنر برای آن اثر، قائل می شود.

محمدرضا لطفی

زنده یاد احمد شاملو نیز برای هنر و هنرمندان نیز تعریف خاصی را بیان نموده که مطرح نمودن آن خالی از لطف نیست: هنرمندان را سلسله جبالی بدانید که بعضی قله  های آن از ابرها بیرونند، بالاترند؛ اما همواره باید یادمان باشد که هنرمندان وجودی معصومانه و کودکانه دارند. اگر همه اینها بود و بیش از اینها، آنگاه ممکن است که او را بشناسی...
اینها تماما تعاریف اندکی بود که می توانستیم برای مقدمه از هنر و هنرمند مطرح نماییم تا آنکه خواننده با ذهینت بهتری به ابعاد هنری هنرمندی واقف گردد که تمام عمر خویش را صرف هنر و هنرمندان نمود و همواره خویش را هنرمند ندانست که آن نیز خود اشاره به فروتنی و سلوک معنوی و هنری این بزرگمرد هنر ایران دارد.
مردی که در واقع نام نیاکان هنری خویش را تا ابد زنده نگاه داشت و نام خویش را بر پیکره تاریخ موسیقی و هنر ایران زمین زنده و جاویدان قلمداد نمود. مردی که با رفتنش از این جهان فانی ملتی را داغدار از دست دادن خویش نمود... مردی که در راستای توسعه موسیقی و هنر نوازندگی فرزندان وطن خویش، سالیان سال کوشا و پرتلاش بود و تا آخرین لحظه عمر خویش از یادگیری و آموزش موسیقی و ادب و کمال دست برنداشت و همواره در این راه پر خم و پیچ موفق و پیروز بود.
آری وی کسی جز زنده یاد استاد محمد رضا لطفی نیست هنرمندی که در 12 اردیبهشت 1393 از میان ما پرواز کرد و دوستاران و علاقمندان خویش و همینطور تمامی اهالی هنر را داغدار نمود...

محمدرضا لطفی

در این مقاله نگارنده سعی در معرفی فعالیت های هنری استاد محمد رضا لطفی به صورت اختصار دارد که انشالله مورد لطف و پسند علاقمندان به این استاد فرزانه واقع گردد.
زنده یاد محمد رضا لطفی در 17 دی ماه 1325 شمسی در شهر گرگان دیده به جهان گشود. پس از فراگیری اصول اولیه نوازندگی و اتمام دوران تحصیل به تهران امد و در هنرستان شبانه موسیقی ملی مدت پنج سال به شاگردی حبیب الله صالحی و استاد علی اکبر شهنازی درآمد، پس از پایان هنرستان به دانشکده موسیقی راه یافت و به تکمیل آموخته هایش پرداخت. در این زمان از استادانی مانند نورعلی برومند، عبدالله دوامی، سعید هرمزی نیز بهره جست. در سال ۱۳۴۳ جایزه نخست موسیقی دانان جوان را نیز کسب کرد. در این دوران با تئوری موسیقی علمی و ردیف میرزا حسینقلی و آثار علینقی وزیری آشنا گردید و در فعالیت های ارکستری هنرستان روزانه شرکت نمود و سپس به عنوان نوازنده تار در ارکستر صبا که زیر نظر استاد بزرگوار حسین دهلوی که در آن دوران مسئول هنرستان بود، به فعالیت پرداخت.
آشنایی با ردیف استاد عبدالله دوامی ردیف دان برجسته موسیقی ایران، وی را مرید و مراد این استاد بزرگ و فرزانه نمود و این ارادت تا واپسین لحظات عمر استاد دوامی ادامه داشت و همواره تا آخرین لحظه از محضر این استاد کسب فیض می نمود که این خود اشاره به ارادت و بزرگی این استاد عالی قدر دارد.

محمدرضا لطفی

به هر ترتیب استاد محمد رضا لطفی کلیه ردیف آوازی و تصنیف های قدیمی ایرانی و همچنین ضربی خوانی های بسیاری را با تمام دشواری هایی که در این راه داشت، با سخت کوششی فراوان از محضر استاد دوامی آموخت و در ضبط ردیف استاد عبدالله دوامی که شامل 13 نوار کاست می بود، مجدانه کوشید و توسط وزارت فرهنگ و هنر منتشر نمود که این خود غنیمت با ارزشی می باشد که با کوشش های شبانه روزی استادمحمدرضا لطفی صورت پذیرفت. به هر روی در همین دوران بود که استاد لطفی به شاگردی استاد سعید هرمزی نوازنده چیره دست سه تار و تار درآمد و در این راه به جان کوشید.
به هر روی استاد محمدرضا لطفی پس از کناره گیری از مرکز حفظ و اشاعه موسیقی مدت دو سال در گروه گرد آوری و شناخت موسیقی بومی رادیو تلویزیون ملی ایران به کار تحقیقاتی پرداخت که ماحصل آن تهیه مستند های بسیاری برای تلویزیون ملی ایران بود که در آن به مصاحبت بسیاری از بزرگان ناشناخته موسیقی ایران پرداخت و باعث شناسایی این هنرمندان سالخورده و گرانقدر گردید.
از سال 1353 نیز به عنوان عضو هیئت علمی در استخدام دانشگاه هنرهای زیبا درآمد و کار خود را در همین دوران با واحد موسیقی رادیو آغاز کرد و همچنین مدت یک سال و نیم به عنوان مدیر گروه موسیقی دانشکده موسیقی هنرهای زیبای تهران به کار مشغول شد. پس از آن، از این سمت استعفا کرد و به هر ترتیب در دانشگاه با استاد درویش رضا منظمی آشنا گردید، این آشنایی سبب شد تا به اتفاق طرح بنیانگذاری گروه شیدا را پایه گذاری نمایند و به همین سبب در همین سال  گروه شیدا را تاسیس نموند. البته ناگفته نماند سال ها پیش استاد لطفی برای نگارنده در ارتباط با پایگذاری این گروه توضیحاتی داد که بدین شرح می باشد:

محمدرضا لطفی و هوشنگ ابتهاج

استاد لطفی کفت: گروه شیدا را در سال 1351 بنده با همکاری استاد علی اکبر شکارچی، استاد حسین عمومی و استاد ناصر فرهنگ فر طرح ریزی نمودیم ولی به صورت جدی فعالیتی نداشت ولی از سال 1353 با همکاری دوست ارجمندم استاد هوشنگ ابتهاج  در رادیو به صورت رسمی شروع به فعالیت نمودیم که اولین برنامه گروه شیدا از رادیو پخش شد به بازسازی آثار قدیمی شامل پیش درآمد ابوعطا از درویش خان و تصنیف شیدا بود. نخستین اجرای گروه شیدا نیز در جشن هنر سال ۱۳۵۴ با اجرای دستگاه نوا همراه بود و به همراه گروه عارف به سرپرستی حسین علیزاده به بازخوانی و اجرای دوباره آثار گذشتگان پرداختیم. در فعالیت گروه که در این مرحله چهارمین بهار خویش را تجربه می نمود آثار زیادی تولید شد که عبارت اند از: آثار درویش خان،شیدا، عارف قزوینی، موسی معروفی، کنسرت در جشن هنر و همچنین جشن هنر طوس که با همکاری خوانندگانی همچون محمدرضا شجریان و شهرام ناظری انجامیده بود. کانون چاووش را با همکاری هنرمندانی مثل حسین علیزاده، پرویز مشکاتیان و علی اکبر شکارچی راه اندازی کرد و در طی یک فعالیت چشمگیر آثاری از این گروه به جای ماند که به گفته بسیاری از اساتید، بهترین کارهای موسیقی ایران به شمار می روند.

محمدرضا لطفی

مجموعه آلبوم های چاووش از مهم ترین و تاثیرگذارترین عوامل در جهت حرکت رو به جلو در موسیقی سنتی ایرانی به حساب می آید به هر ترتیب با شروع اعتراضات مردمی در سال 57 به همراه نوازندگان گروه شیدا پس از واقعه ۱۷ شهریور ۱۳۵۷ از رادیو استعفا و به جنبش انقلابی مردم ایران پیوستیم و در طول مبارزات مردم به تولید سرودها و تصانیف مهیج میهنی پرداختیم. به هر ترتیب پس از انقلاب فعالیت های دو گروه عارف و شیدا را به شکل مستقل در کانون چاووش ادامه دادند، که اعضای این گروه عبارت بودند از: درویش رضا منظمی، عبدالنقی افشارنیا، پشنگ کامکار، زیدالله طلوعی، بیژن کامکار، هادی منتظری، مجید درخشانی، جمال سماواتی، ارژنگ کامکار و محمد رضا لطفی.
محمدرضا لطفی کانون فرهنگی و هنری چاووش را درسال 1358 با حمایت های معنوی هوشنگ ابتهاج تاسیس کرد. کانون چاووش پس از استعفای دسته جمعی موسیقی دانان سازمان رادیو تلویزیون ملی ایران از جمله گروه شیدا، به دلیل فضای سیاسی سال ۱۳۵۷ و به ویژه واقعه ۱۷ شهریور، شکل گرفت. این موسیقی دانان به نام جریان احیاء نامیده شده بودند و تحت حمایت رضا قطبی رییس وقت رادیو تلویزیون بودند. پس از استعفا از رادیو به کار خود در کانون چاووش ادامه دادند. کانون چاووش شامل گروه شیدا به سرپرستی و آهنگسازی محمدرضا لطفی و گروه عارف با آهنگسازان آوانگاری مانند حسین علیزاده و پرویز مشکاتیان بود. آثار کانون چاووش هم از جایگاه اجتماعی - سیاسی مبهمی بهره مند هستند و هم از دیدگاه موسیقایی تحول و پیشرفت مهمی در زمینه موسیقی سنتی ایران به وجود آوردند که تاثیر مهمی هم در سبک و شیوه اجرایی (چه نوازندگی چه خوانندگی)، هم در نوع رویکرد به یک قطعه موسیقایی به مثابه یک کل، هم در شیوه رنگ آمیزی و صدادهی ارکستر و به ویژه در تلاش برای استفاده از تکنیک چند صدایی نویسی در موسیقی سنتی ایرانی گذاشت. گروه های عارف و شیدا زیر نظر کانون چاووش تا قبل از ۲۲ بهمن ۵۷ به طور مخفیانه آثاری تولید می کردند از جمله سه سرود شب نورد (برادر نوجوونه)، سپیده ایران ای سرای امید و آزادی. محمد رضا لطفی در بولتن آوای شیدا می نویسد این سرودها در زیر زمین خانه مسکونی او تولید می شد و در همان جا نوار کاست آن تکثیر می شد. سپس آلبوم های چاووش شامل چاووش ۱، چاووش ۲، چاووش ۳، چاووش ۴، چاووش ۵، چاووش ۶، چاووش ۷، چاووش ۸، چاووش ۹، چاووش ۱۰، چاووش ۱۱، و چاووش ۱۲ منتشر شدند. کانون چاووش در سال ۱۳۶۳ عملاً تعطیل شد. چاووش با جدا شدن بسیاری از هنرمندان آن، رو به افول گذاشت. آخرین کنسرت تعدادی از اعضای کانون در سال ۱۳۶۷ با آهنگسازی حسین علیزاده و آواز شهرام ناظری در تالار وحدت روی صحنه رفت. بخش عمده ای از گروه چاووش کامکارها در گروه شیدا بودند. با رفتن پشنگ، ارژنگ، اردشیر، و بیژن کامکار از گروه شیدا و دیگر اختلافات و مشکلات، کانون چاووش منحل شد. اما تاثیر آن را بر موسیقی سنتی ایرانی در آثار سال های دهه شصت و هفتاد، در گروه هایی چون عارف (به سرپرستی پرویز مشکاتیان)، شیدا (به سرپرستی لطفی)، گروه دستان و... میتوان مشاهده کرد.
پس از انحلال چاووش بعد از سفرهای زیادی که برای کنسرت به ایتالیا، فرانسه و آلمان کرد. در سال ۱۳۶۵ به آمریکا رفت و علاوه بر کنسرت های متعدد در سراسر آمریکا، مرکز فرهنگی هنری شیدا را نیز در واشنگتن بنیان گذاشت.
از اوایل دهه ی هفتاد کتابی تحت عنوان کتاب سال شیدا به کوشش محمدرضا لطفی چاپ شد که تا دهه ی نود این کتاب وارد بازار کتاب می شد. موضوع و مطالب کتاب حاوی مقالات گردآوری شده به قلم موسیقیدان های ایرانی و همچنین مقالات ترجمه شده در باب موسیقی بود. محمدرضا لطفی در هر شماره ی کتاب مقاله ای پژوهشی از موسیقی ارائه می داد، این کتاب در هر نوبت بعضاً به دست ناشرهای مختلف به چاپ می رسید. طرح جلد کتاب هم کاری از استاد مرتضی ممیز بود.

محمدرضا لطفی و محمدرضا شجریان

با بازگشت محمدرضا لطفی به ایران در سال ۱۳۸۵ موسسه فرهنگی و هنری آوای شیدا دوره جدید فعالیت خود را آغاز کرد. سیاست فرهنگی این موسسه به وسیله استاد محمدرضا لطفی مدیر هنری و اجرایی، طراحی شده و هدف آن تولید موسیقی هنری از هر نوع می باشد. به جز آثار ایشان، آوای شیدا تولیدات هنری دیگر هنرمندان را نیز در دستور کار خود دارد.
محمدرضا لطفی پس از بازگشت به ایران گروه بانوان شیدا را راه اندازی کرد و کنسرت هایی را با این گروه اجرا نمود. اعضای فعال این گروه عبارتند از: نازنین بازرگانی، پویا لقایی، کتایون ملک مطیعی، تینا پیرهادی، المیرا نصیری، آزاده شمس، فریما موفقی، هنگامه مشهدی الاصل، ساناز ستارزاده، سپیده مشکی.

محمدرضا لطفی

در سال های پایانی عمر لطفی برخی از کنسرت های وی اجازه برگزاری نیافتند، در شهریور سال ۱۳۹۱ تور موسیقی محمدرضا لطفی که از ۲۵ شهریور ماه ۱۳۹۱ در شهر ساری آغاز شده و قرار بود در چهار شهر استان مازندران به صحنه رود؛ به دلیل نگرفتن مجوز در شهر بابلسر لغو شد. در اردیبهشت ۱۳۹۲ کنسرت محمدرضا لطفی در شهر اندیمشک و همچنین کنسرت شب دوم این هنرمند در شهر بهبهان هم لغو شد، لغو این کنسرت در شرایطی بود که این کنسرت مجوز داشته و مخاطبان برای اجرای شب دوم نیز بلیت خریداری کرده بودند. محمدرضا لطفی در یک نشست خبری در آبان ۱۳۹۰ با انتقاد از مشکلاتی که وزارت ارشاد بر سر پوستر کنسرت او ایجاد کرد گفت: پوستر کنسرت اخیر ما که با تصویری از من است به خاطر موها و ریش من به مشکل برخورده است! در حالی به عکس من در این پوستر گیر داده اند که همین عکس از من در روزنامه ها چاپ می شود و حتی زمانی نیز که برای اولین بار به صدا و سیما رفتم هم با همین موها و ریش ها رفتم.
استاد محمدرضا لطفی سپس پس از عمری فعالیت های هنری در صبح روز 12 اردیبهشت 1393 در بیمارستان پارس تهران دارفانی را وداع گفت و ملت هنردوست ایران را داغدار نمود که جای دارد مجددا در این مقاله فوت استاد بزرگوار محمدرضا لطفی را به جامعه هنری و همچنین مردم هنردوست ایران تسلیت بگویم باشد که قدر اساتید بزرگی همانند محمدرضا لطفی را تا زمانی که نفس در رگ هایشان جاریست دانسته و حمایتشان  نماییم.

محمدرضا لطفی

در پایان این مقاله علاوه بر معرفی آثار استاد بزرگوار محمدرضا لطفی به شعری از استاد هوشنگ ابتهاج توجه علاقمندان  را جلب می نمایم.

آثار منتشر شده
1- از میان ریگ ها و الماس ها سال 1353
2- آلبوم راست پنجگاه با همکاری استاد شجریان و استاد فرهنگفر سال 1354
3- آلبوم جان جان با همکاری استاد شجریان و استاد فرهنگفر سال 1355
4- آلبوم کنسرت شیدا با همکاری گروه شیدا و اجرای بانو هنگامه اخوان سال 1356
5- آلبوم بزرگداشت قمر با همکاری بانو هنگامه اخوان سال 1356
6- آلبوم چاووش شماره 1 به یاد عارف با همکاری استاد محمدرضا شجریان و گروه  شیدا 1357
7- آلبوم سپیده با همکاری محمد رضا شجریان سال 1358
8- آلبوم عشق داند با همکاری استاد محمد رضا شجریان (اجرای کنسرت ابوعطا) سال 1359
9- مجموعه آلبوم های چاووش 1 تا 10 از سال 58 تا 1363
10- آلبوم موسیقی متن فیلم حاجی واشنگتن ساخته علی حاتمی در سال 1361
11- آلبوم به یاد طاهرزاده با همکاری گروه شیدا و عارف با اجرای صدیق تعریف سال 1363
12- آلبوم بیداد با همکاری محمدرضا شجریان و پرویز مشکاتیان در این آلبوم به عنوان نوازنده حاضر گردیدند در سال 1364
13- آلبوم چشمه نوش با همکاری استاد محمد رضا شجریان و استاد مجید خلج در سال 1372
14- آلبوم چهارگاه (مربوط به کنسرت 1368 در واشنگتن با همکاری تنبک هومان پور مهدی) در سال 1372
15- آلبوم معمای هستی با همکاری استاد محمدرضا شجریان در سال 1376
16- مجموعه آلبوم 9 کاسته ردیف استاد دوامی با اجرای آواز استاد دوامی و تار استاد لطفی در سال 1376
17- آلبوم چهره به چهره با همکاری گروه شیدا با اجرای استاد شجریان (محصول سال 1356) در سال 1377
18- آلبوم بی خود شده با همکاری عبدالنقی افشارنیا محمد قوی حلم و امید لطفی در سال 1379
19- آلبوم بسته نگار با همکاری استاد مجید کیایی در سال 1380
20- آلبوم صدسال تار در سال 1380
21- آلبوم یادواره استاد مهدی کمالیان درسال 1382
22- آلبوم رمز عشق با همکاری تنبک محمد قوی حلم درسال 1383
23- آلبوم گریه بید با همکاری محمد قوی حلم اجرای کنسرت 1995 پاریس در سال 1384
24- آلبوم قافله سالار در سال 1384
25- آلبوم پرواز عشق یادواره استاد ناصر فرهنگفر در سال 1385
26- آلبوم خموشانه با همکاری محمد قوی حلم اجرای کنسرت های رادیو فرانسه و کنسرت بازل سوئیس در سال 1385
27- آلبوم به یاد درویش خان با اجرای نصرالله ناصح پور درسال 1385
28- یادواره استاد نورعلی خان برومند با همکاری گروه شیدا و اجرای نصرالله ناصح پور درسال1386
29- آلبوم همیشه در میان با همکاری تنبک استاد فرهنگفر و استاد محمد هاشمی در سال 1386
30- آلبوم تنها یک خاطره با همکاری فرامرز پایور درسال 1386
31- آلبوم صدسال سه تار در سال 1386
32- آلبوم ردیف میرزا عبدالله با همکاری گروه بانوان شیدا و با اجرای علیرضا شاه محمدی در سال 1387
33- آلبوم وطنم ایران با همکاری گروه همنوازان شیدا با اجرای محمد معتمدی در سال 1387
34- آلبوم یادواره عارف قزوینی با همکاری گروه همنوازان شیدا و با اجرای محمد معتمدی در سال 1387
35- آلبوم بال در بال یادواره هشتادمین سالگرد تولد استاد ابتهاج در سال 1388
36- آلبوم ای عاشقان با همکاری گروه بانوان شیدا با اجرای محمد معتمدی در سال 1388
37- آلبوم کنسرت گروه بانوان شیدا با اجرای علیرضا شاه محمدی در سال 1388
38- آلبوم بهانه از توست اجرای کنسرت امریکا 1996 با همکاری محمد قوی حلم در سال 1389
39- آلبوم سایه جان با همکاری گروه همنوازان شیدا با اجرای محمد معتمدی در سال 1389
40- آلبوم هزار مضراب - نم باران با همراهی محمد قوی حلم و احمد خادم پر در سال 1390
41- آلبوم شبروان با همکاری احمد مستنبط و مهرزاد هویدا در سال 1390
42- آلبوم هنرگام زمان با همکاری گروه همنوازان شیدا و با اجرای علیرضا فریدونپور در سال 1391
43- آلبوم یادواره رضا قلی میرزا ظلی با همکاری گروه شیدا و با اجرای سجاد مهربانی (اجراشده در کنسرت نیاوران تیر ماه 1386) درسال 1391
44- آلبوم جادوی سکوت با آهنگسازی حمید رضا مرتضوی و همکاری گروه همنوازان شیدا با اجرای علیرضا فریدونپور در سال 1391
45- آلبوم کنسرت شهر اصفهان (تقدیم به استاد حسن کسایی) با همکاری تنبک سجاد منصوری و دف نبیل یوسف شریداوی درسال 1392
46- آلبوم زخمه ساز با همکاری گروه بانوان شیدا و با اجرای علیرضا فریدونپور در سال 1392 که در واقع این آلبوم آخرین اثر منتشر شده توسط استاد محمد رضا لطفی می باشد.

شعر استاد ابتهاج در ارتباط با استاد محمد رضا لطفی:
پیش ساز تو من از سحر سخن دم نزنم
که زبانی چو بیان تو ندارد سخنم

ره مگردان و نگه دار همین پرده  راست
تا من از راز سپهرت گرهی باز کنم

چه غریبانه تو با یاد وطن می نالی
من چه گویم که غریب است دلم در وطنم

شعر من با مدد ساز تو آوازی داشت
کی بود باز که شوری به چمن در فکنم

همه مرغان هم آواز پراکنده شدند
آه از این باد بلاخیز که زد در چمنم

نی جدا زان لب و دندان جه نوایی دارد؟
من ز بی همنفسی ناله به دل می شکنم

بی تو آری غزل «سایه» ندارد «لطفی»
باز راهی بزن ای دوست که آهی بزنم

۱ نظر:

ناشناس گفت...

یادش گرامی‌، ساز شیرینی‌ داشت. اما شوربختانه در برابر هنرمندان صاحب سبک و پیشکسوتان موسیقی‌ اصیل بسیار متکبر و خودبزرگ بین بود.