رادیو گلها، گلستان سرسبز موسیقی ایران

اپک تایمز فارسی: برای بسیاری از ایرانیان، شنیدن نام «رادیو گلها» یادآور روزگاری است که طنین دلنشین موسیقی سنتی به همراه صدای دلنواز برترین اساتید آواز ایران، فضای خانه ها را سرشار می کرد.

در روزگاری که تلویزیونی در کار نبود و سینما به قدر امروز معمول نبود، تنها دل خوشی مردم همین رادیو بود که تازه آن هم در هر خانه ای پیدا نمی شد. در آن ایام بود که از تحصیل کردگان و سیاستمداران گرفته تا مردم عادی، پیر و جوان همگی با شنیدن نغمه ی آغازین برنامه ی گلها، دست از هر کاری می شستند و پای رادیو می نشستند تا شاهکار موسیقی و ادب ایرانی، روح وجان شان را تازه کند.

رادیو گلها که از نوروز سال ۱۳۳۵، به کوشش «داوود پیرنیا» آغاز به کار کرد، در طول ۲۳ سال فعالیت خود سهم بزرگی در احیاء و رشد موسیقی اصیل ایرانی داشته است. موسیقی ایرانی که تا پیش از آن، تحت تاثیر اوضاع نابسامان سیاسی و تغییر و تحولات اجتماعی می رفت تا در قهقراء به فراموشی سپرده شود، با آغاز به کار رادیو گلها و سعی و کوشش پیرنیا جان تازه ای گرفت. اوضاع و احوال اجتماعی ایران در دهه های ۴۰ و ۵۰ میلادی، موجب شده بود تا موسیقی اصیل ایرانی هرچه بیش تر از اصالت خود دور شود. در خلال سال های جنگ جهانی و پس از آن، اشغال ایران توسط روس ها، بریتانیا و امریکا، موجب بوجود آمدن شرایطی شد که فرهنگ ایران و به تبع آن موسیقی نیز متحمل لطمات جبران ناپذیری شدند.

پیروی از موسیقی های سطح پایین عوامانه ی خارجی - به خصوص ترکی و عربی - توسط خوانندگان و نوازندگان در رادیو  می رفت تا موسیقی سنتی اصیل ایرانی را از حافظه ی شنیداری مردم پاک کند. در این شرایط بود که پیرنیا با سعی و مساعدت عده ی کثیری از هنرمندان عرصه ی موسیقی، حرکتی را آغاز کرد که نه تنها موجب بازآفرینی و بالندگی موسیقی ایران شد، بلکه به  عقیده ی بسیاری از صاحب نظران تا به امروز همانندی نداشته است.

داوود پیرنیا، از سیاست تا موسیقی

پیرنیا در سال ۱۲۷۹ شمسی و در خانواده ای روشنفکر و اشرافی به دنیا آمد. پدر او، حسن پیرنیا از روشنفکران دوران خود بود که مناصب سیاسی زیادی از جمله نخست وزیری را در طول حیات خود بر عهده داشت، وی همچنین به خاطر تالیف مجموعه ی ۳ جلدی «تاریخ ایران باستان»، به عنوان اولین پژوهشگر مدرن تاریخ ایران شناخته می شود. تعلیماتی که داوود پیرنیا از پدر دید، در شکل گیری تفکر او نقشی به سزا داشت. پدربزرگِ وی، «نصرالله خانِ مشیرالدوله» نیز صدر اعظم ایران بود که در شکل گیری حکومت مشروطه در ایران نقشی اساسی داشت.

پیرنیا تحصیلات ابتدایی را در منزل فرا گرفت و برای ادامه ی تحصیل وارد مدرسه ی فرانسوی «سن  لویی» در تهران شد. او سپس برای تحصیل در رشته ی حقوق به سوئیس رفت، جایی که همزمان با تحصیل، با اصول پایه ی موسیقی کلاسیک و نواختن پیانو آشنا شد. پس از بازگشت از سوئیس به تبع رشته ی تحصیلی خود، در وزارت دادگستری و پس از آن وزارت دارایی مشغول به کار شد. از جمله ی دستاوردهای او در زمان تصدی مشاغل دولتی می توان به تاسیس «کانون وکلا» و «اداره ی آمار ایران» اشاره کرد. وی در اواخر دوران مسئولیت خود، در زمان نخست وزیری قوام، سمتِ معاونت وی را برعهده داشت.

موقعیت سیاسی پیرنیا و همچنین اعتبار خانوادگی او در این دوره، موجب شد تا با اکثر شخصیت های نامدار و بزرگان ادبیات و هنر آن دوره آشنا شود، آشنایی که پایه و اساس بزرگترین دستاورد زندگی  او در آینده   ی نزدیک بود.پس از سقوط دولت قوام، پیرنیا نیز از مقام خویش استعفا کرده و کار دولتی را کنار گذاشت.

در روزهایی که موسیقی ایرانی روزهای سختی را می گذراند و با وجود رادیویی که با پخش موسیقی سطح پایین و حمایت  از برخی از جریان های منحط، موسیقی عوام پسند را به عموم عرضه می کرد، هنر استادان موسیقی اصیل ایرانی می رفت تا در کنج انزوا به فراموشی سپرده شود. در این شرایط پیرنیا توانست نظر مقامات سازمان برنامه و بودجه را به شرایط حساس آن دوره جلب کرده و با کسب حمایت مالی لازم، اقدام به تاسیس ارکستر گلها نماید. ارکستری که از آهنگ سازان، خوانندگان و نوازندگان بنام آن دوره تشکیل شده بود و بعدها با شرکت عده ی بیش تری از هنرمندان تکامل یافت. وی در سال ۱۳۳۴ پیشنهاد ساخت برنامه ی گلهای جاویدان را به پرویز عدل داد و این سرآغازی بود بر دفتر ۲۳ ساله ی رادیو گلها.

ابوالحسن صبا، علی تجویدی، مرتضی محجوبی استودیو میدان ارگ تهران

گلهای جاویدان

گلهای جاویدان اولین سری از مجموعه برنامه های پیرنیا تحت عنوان رادیو گلها بود. اولین قسمت این برنامه در نوروز ۱۳۳۵ با شرکت استاد سه تار «احمد عبادی»، آهنگساز و ویولن نواز «علی تجویدی» و خواننده و آهنگساز «کلنل عبدالعلی وزیری» به مدت ۱۰ دقیقه اجرا شد. از آن پس این برنامه در اجراهای ۴۵ دقیقه ای، تبدیل به پرطرفدارترین برنامه ی رادیویی زمان خود شد. گلهای جاویدان در طول شب های متمادی، به معرفی شعر و ادبیات فارسی می پرداخت و در آن خواننده با همراهی یک یا دوساز، اشعاری از حافظ، سعدی و مولوی را می خواند. به این ترتیب گلهای جاویدان در طول ۱۵۷ برنامه، به شکلی نو، شنوندگان را با گنجینه ی عظیم ادب فارسی پیوند داد.

گلهای رنگارنگ

شاید بتوان گفت مهم ترین انگیزه ی پیرنیا از ساخت سری برنامه های «گلهای رنگارنگ»، نزدیک تر کردن فضای برنامه ی گل ها با سطح سلیقه ی عمومی جامعه بود. در واقع شنوندگان رادیو گلها، طیف وسیعی از جامعه را تشکیل می دادند که از تحصیل کردگان و روشنفکران تا عامه ی مردم را شامل می شدند. به این ترتیب پیرنیا به فراست دریافت که با وجود اقبال گسترده ی عموم به این برنامه، بهتر است مضامین آن  متنوع تر شده و علاوه بر آواز کلاسیک و شعر فارسی، شعر مدرن و تصنیف هم به برنامه اضافه شود. به این ترتیب گلهای رنگارنگ سرآغاز همکاری پیرنیا با طیف وسیعی از هنرمندان آن زمان بود. از شاعران معاصر چون «رهی معیری»، «سیمین بهبهانی» و «بیژن ترقی» گرفته تا خوانندگانی چون «شجریان»، «ناهید»، «گلپایگانی» و «سیما بینا». گلهای رنگارنگ در ۴۸۱ برنامه  که از شماره ۱۰۰ و با شعر مولوی آغاز شد، با همیاری نوازندگان بنامی همچون «روح الله خالقی»، «مهدی خالدی»، «علی تجویدی»، «پرویز یاحقی»، «حسین یاحقی» و «همایون خرم»، ترکیبی ماندگار از شعر و موسیقی کلاسیک و مدرن را به وجود آورد.

برگ سبز

این مجموعه شامل ۴۸۱ برنامه بود که هریک با مدت زمان ۲۰ تا ۴۵ دقیقه، به دکلمه و آواز اشعار عارفانه ی شاعران بزرگ ایران با همراهی موسیقی اختصاص داشت. برگ سبز از هرگونه تصنیف یا ترانه  ی روز دوری جسته و بیش تر در جستجوی ارائه ی اندیشه ها و تصاویر عرفانی در ادبیات فارسی و موسیقی سنتی ایرانی بود. هر برنامه با این دو بیت منسوب به عطّار آغاز می شد: چشم بگشا که جلوه ی دلدار/ در تجلی است از در و دیوار/ این تماشا چو بنگری گویی/ لیث فی الدار غیره دیّار.

یک شاخ گل و گلهای صحرایی

پیرنیا در «یک شاخ گل»، هر برنامه را با مضمونی مستقل در نظر گرفت و در هر قسمت، به معرفی یکی از شاعران کلاسیک یا معاصر پرداخت. یک شاخ گل، در ۴۶۵ برنامه که طول زمانی هریک از ۱۲ تا ۱۸ دقیقه بود، به معرفی شاعرانی چون «وحشی بافقی»، «پروین اعتصامی»، «ملک الشعراء بهار» و «پروین دولت آبادی» پرداخت.

در نهایت «گلهای صحرایی» در ۶۴ برنامه، این فرصت را به مخاطبان داد تا در اجراهای ۱۰ تا ۳۰ دقیقه ای، با موسیقی محلی مناطق و قومیت های مختلف ایران آشنا شوند. آهنگ هایی که از اقصی نقاط ایران جمع آوری شده و در دستان چیره ی آهنگ سازان بزرگی چون خالقی  و معروفی، برای ارکستر تنظیم می شدند.

چون که گل رفت و گلستان درگذشت

رادیو گلها تا آبان ۱۳۴۵ با مدیریت و سرپرستی پیرنیا به کار خود ادامه داد، در آن سال پیرنیا از مقام خود استعفا داد. پیرنیا در سال ۱۳۵۰ در سن ۷۱ سالگی درگذشت. برنامه ی گلها از آن پس، با نام «گل های تازه»، تحت سرپرستی «رهی معیری» و پس از آن «محمد نقیبی» به کار خود ادامه داد تا اینکه در نهایت در سال ۱۳۵۱ «هوشنگ ابتهاج»،  سکان هدایت آن را در دست گرفت. ابتهاج در این سری از برنامه ها به جهت تنوع ایجاد بیش تر، برخی از اشعار خود را نیز در مضمون برنامه ها گنجاند. نتیجه ی زحمات ابتهاج و دیگر هنرمندانی که با وی همکاری می کردند، تولید ۲۰۱ قسمت برنامه تا سال ۵۷ بود. بسیاری از صاحب نظران بر این باورند که علی رغم تلاش های بی دریغ این سه تن، گل های تازه هرگز نتوانست به دوران اوج سابق برگردد.

در این دوران بسیاری از هنرمندان قدیمی از برنامه جدا شده بودند و ابتهاج با مشکلات فراوانی در باب ادامه ی کار رادیو گلها دست به گریبان بود. با این حال در همین دوران نیز آثار بسیار شاخصی با همکاری «محمد رضا شجریان»، «علی تجویدی» و «عبدالوهاب شهیدی» تولید شد که از غنای موسیقایی بالایی برخوردارند.

پیرنیا در زمان سرپرستی خود بر رادیو گلها، با تولید قریب به ۱۵۰۰ برنامه، رکورد جدیدی از تولید از خود بر جای گذاشت، وی توانست به شکل صحیحی از ارائه ی موسیقی دست یابد که بدون افول از معیارهای موسیقی اصیل ایران و نزدیکی با فرهنگ موسیقی مبتذل باب شده در آن روزگار، دربرگیرنده سلیقه ی تمام اقشار جامعه بود. پیرنیا به موسیقی علاقه داشت و شیفته ی آن بود، اما به مانند سایر همکاران خود موسیقیدان نبود، او درک و اشراف کاملی بر موسیقی ایران داشت. بزرگترین حسن وی آن بود که برای تولید برنامه ها از نظرات بسیاری از همکاران و آشنایان خود کمک می گرفت و با مشورت و نظرخواهی از اهل فن، سعی در تطبیق برنامه ها با معیارهای موسیقی ایرانی داشت و در عین حال سعی می کرد سلیقه ی عمومی را نیز با ظرافت ارتقاء دهد.

او در تولید برنامه ها وسواس زیادی به خرج می داد و معروف است که گاهی یک برنامه را آنقدر گوش می داد و ویرایش می کرد که آن را از بر می شد. اغلب اوقات محل کار وی پر بود از هنرمندان و افراد صاحب نظر که وی از آنان دعوت می کرد برای گوش کردن به آثار و نظرخواهی از آنان به استودیو بیایند.

در نتیجه ی کار او، جامعه نگاه مثبتی به موسیقی اصیل ایرانی پیدا کرد. موسیقی سنتی که تا قبل از آن با موسیقی کوچه بازاری همتراز انگاشته می شد، همواره در پشت درهای بسته اجرا می شد و خواننده های این نوع موسیقی را نیز همتراز مطربان دوره گرد می پنداشتند. تنها با همت و کوشش پیرنیا و همکارانش و پس از گذشت سالیان بسیار، موسیقی ایران جایگاه رفیع خود را بازیافت. در روزگار او تلویزیون به شکل امروزی رایج نبود و تنها وسایل ارتباط جمعی، رادیو و روزنامه بود. با در نظر گرفتن سطح پایین سواد جامعه در آن زمان، برنامه ی گلها نه تنها توانست درک عمومی مخاطبانش را نسبت موسیقی ایرانی افزایش دهد، بلکه آگاهی بسیاری از ایرانیان را از گنجینه ی سرشار ادب و شعر فارسی بالا برد.

برنامه ی وی تبدیل به مکانی شده بود که در آنجا هنرمندان، خوانندگان و موسیقیدانان با یکدیگر آشنا می شدند و این خود دستمایه ی همکاری و تولید بسیاری از آثار فاخر موسیقی آن زمان، خارج از برنامه ی گلها بود. پیرنیا با اجرای پروژه ی گلها، بسیاری از هنرمندانی را که رو به فراموشی می رفتند، دوباره به جامعه معرفی کرد و موجب ماندگاری نام و هنر آنها شد.

هنرمندان رادیو

محرم این هوش جز بیهوش نیست

چند سال قبل، خانم «جین لویسون» پژوهشگر موسیقی «دانشگاه سواز» لندن، به قصد مطالعه ی علمی پروژه ی گلها راهی ایران شد. وی که سابقه ی زندگی در ایران در دوران پیش از انقلاب را داشت، خود مدتی شنونده ی رادیو گلها بود. به این ترتیب با علاقه ی فراوانی که به موسیقی ایرانی پیدا کرده بود، از سال ۲۰۰۵ شروع به جمع آوری مدارک مربوط به رادیو گلها نمود، تمامی منابع چاپی و مجلات ادبی مختلف در مورد رادیو گلها را مطالعه کرد و بیش از ۴۰ مصاحبه با هنرمندان باقی مانده از برنامه ی گلها در کشورهای مختلف انجام داد.

همچنین او توانست با سعی و کوشش فراوان، آرشیو برنامه های رادیو گلها را که در کشورهای مختلف و نزد مجموعه داران و علاقمندان ایرانی بود جمع آوری کند و با تبدیل آن ها به نسخه ی دیجیتال، این گنجینه ی عظیم موسیقی را از خطر نابودی نجات دهد. وی با حمایت سازمان میراث ایران در لندن موفق به ایجاد یک بانک اطلاعاتی از اشعار، نت ها و پیوندهای مربوط به شاعر، آهنگ ساز، ترانه سرا و خواننده در فضای اینترنت شده است. در وبسایت مذکور امکان دسترسی مخاطبان به صورت انتخاب شده به تک تک اجراهای رادیو گلها وجود دارد. در بخشی از مصاحبه ی خانم جین لویسون با استاد محمدرضا رضا شجریان (۵ نوامبر۲۰۰۵-لندن) به نقل از فصلنامه ی موسیقی ماهور(۱۳۸۸/ شماره ۴۴)، استاد شجریان اهمیت پروژه ی گلها و میراث پیرنیا را از نگاه خویش چنین تشریح می کند: این عقیده ی من است که موسیقی ایرانی به میزان زیادی مدیون داوود پیرنیاست، زیرا او در لحظه ی بحرانی در تاریخ ایران، موسیقی ما را به نحوی شایسته از تباهی نجات داد. اگر تلاش های او نبود، موسیقی عربی، ترکی یا موسیقی پاپ غربی، موسیقی ایرانی را تماماً محو و نابود می کرد. آقای پیرنیا با تهیه ی برنامه های گلها، حریمی برای موسیقی ایرانی ساخت که می توانست در میان همه ی نفوذ های معارض و فاسد، خود را حفظ کند و ببالد، به طوری که برنامه های گلها هنوز هم در میان عامه ی مردم وسیعاً مورد تحسین است.